Mάρτης γδάρτης και κακός παλουκοκαύτης. Και σαν τύχει και θυμώσει, μες στο χιόνι θα μας χώσει, λέει η λαϊκή παροιμία και δεν έχει άδικο, γιατί τίποτα δεν είναι πιο αβέβαιο από τις διαθέσεις του Μαρτίου, του τρίτου μήνα του χρόνου που ποτέ του δεν λείπει από τη Σαρακοστή.

«Μέρες της γριάς» λένε σε διάφορα μέρη της χώρας μας τις τελευταίες μέρες του γιατί, κατά μία παράδοση, μια γριά θέλησε να τον κοροϊδέψει, νομίζοντας ότι τα αιγοπρόβατά της γλίτωσαν από τη μαρτιάτικη κακοκαιρία και του λέει: πριτς, Μάρτη μου, τα γλίτωσα τα κατσικάκια μου! Τότε ο Μάρτης θύμωσε πολύ και κατά τη διάρκεια των τελευταίων ημερών του έκανε τέτοια κακοκαιρία που η γριά και τα ζώα πέτρωσαν από το κρύο!

Σύμφωνα με μια άλλη λαογραφική παράδοση, ο Μάρτιος είναι δίγαμος: η μια γυναίκα του είναι πανέμορφη αλλά φτωχή και η άλλη άσχημη αλλά πάμπλουτη. Τις νύχτες, μια που δεν μπορεί να κάνει αλλιώς, κοιμάται ανάμεσά τους και όταν γυρίζει από τη μεριά της άσχημης, τη βλέπει και από το κακό του κάνει μέρες βροχερές και χειμωνιάτικες. Όταν πάλι γυρίζει προς την όμορφη κάνει ηλιόλουστες, ανοιξιάτικες μέρες. Γι’ αυτό και λένε πως ο Μάρτης μια κλαίει και μια γελάει.

Μάρτιος ο ρωμαϊκός

Αλλοπρόσαλλο και εκδικητικό τον θέλει ορισμένες φορές η παράδοση ίσως για να δικαιολογήσει το όνομά του που δεν είναι άλλο από εκείνο του θεού του πολέμου του Άρη, στη λατινική εκδοχή του (Martius). Τελικά όμως ο Μάρτης, όσο και να φαίνεται παράξενο, στην αρχαία Ρώμη διέθετε, εν τέλει, και ένα ειρηνικό πρόσωπο γιατί η 1η Μαρτίου ήταν για τους Ρωμαίους η αρχή της άνοιξης. Utique tu, Mars Pater, fruges, frumenta, vineta, virgultaque grandire beneque evenire sinas (Ώ, εσύ πατέρα Mars [Άρη], ευλόγησε το σανό, το σιτάρι, τα αμπέλια και όλες τις καλλιέργειες, και κάνε τες ν’ αναπτυχθούν και να γίνουν ώριμες) παρακαλούσαν οι αγρότες, όπως γράφει ο Κάτων ο πρεσβύτερος στο De Re Rustica (Περί Γεωργίας).

Τον μήνα Μάρτιο τον συναντούμε και στην παλαιότερη εκδοχή, απ’ όλες όσες γνωρίζουμε μέχρι σήμερα, του ημερολογιακού ρωμαϊκού συστήματος, ως τον πρώτο από τους δέκα μήνες του χρόνου, ο οποίος άρχιζε την πρώτη ημέρα της εαρινής ισημερίας. Έτσι έμπαιναν οι Ρωμαίοι στην άνοιξη και άρχιζαν, φυσικά, και τις στρατιωτικές επιχειρήσεις τους.

Το ξεκίνημα του Μάρτη ήταν άρρηκτα συνδεδεμένο με μια από τις μεγαλύτερες γιορτές τα Matronalia (Ματρωνάλια), «εορτή της ρωμαίας μητέρας» όπως θα λέγαμε σήμερα και όχι μόνο γιατί μαζί με τη matrona (η μάνα της οικογένειας) εορταζόταν η ίδρυση της Ρώμης και η άνοιξη. Η ημερολογιακή προσωποποίηση του θεού, μετριάζει την πολεμοχαρή προσωπικότητά του και τον καθιστά, εν μέρει, φορέα ειρηνοποιό λόγω της συμμετοχής του στην απαγωγή των Σαβίνων γυναικών (αυτός είχε συμβουλέψει, κατά τον Οβίδιο, τον γιο του τον Ρωμύλο να κλέψουν τις θυγατέρες των Σαβίνων) που μεσολάβησαν, μετά την απαγωγή τους, για να αποφευχθεί η αιματοχυσία μεταξύ Ρωμαίων και Σαβίνων.

Έτσι έληξε ειρηνικά η αρπαγή και οι κόρες των Σαβίνων έγιναν Ρωμαίες ματρόνες, ενώ οι Σαβίνοι εγκαταστάθηκαν στον Κυρηνάλιο λόφο και η Ρώμη για λίγο καιρό κυβερνήθηκε από δύο βασιλιάδες, τον Ρωμύλο και τον Τίτο Τάτιο. Τα Ματρωνάλια ήταν η ανάμνηση όλων αυτών των μύθων που θεμελίωσαν τη Ρώμη και φυσικά ετελούντο τις πρώτες μέρες του Μάρτη ή Καλένδες του Μαρτίου που διαρκούσαν επτά ημέρες.* Κάτι ήξερε ο Άρης…

Μάρτιος ο ελληνικός

Στην αρχαία Ελλάδα δεν χρειάζεται να αναζητήσουμε Μάρτη γιατί, όπως είδαμε παραπάνω, η ταυτότητα του ονόματός του είναι ρωμαϊκή. Ο Άρης, ο εντόπιος θεός του πολέμου, δεν είχε μήνα δικό του, αλλά είχε άλλες πιο σοβαρές ενασχολήσεις: ολόκληρο Τρωικό Πόλεμο και απαιτητική ερωμένη, την ίδια τη θεά του έρωτα και της ομορφιάς, την Αφροδίτη! Στο αρχαίο αττικό ημερολόγιο, ο Μάρτης ο δικός μας, συμπίπτει κατά το πρώτο ήμισυ (πρώτο δεκαπενθήμερο) με τον μήνα Ανθεστηριώνα και κατά το δεύτερο με τον μήνα  Ελαφηβολιώνα. Ας σημειωθεί ότι ο Ανθεστηριών και ο Ελαφηβολιών είναι, αντιστοίχως, ο 8ος και ο 9ος μήνας του αττικού ημερολογίου. Η μεγαλύτερη γιορτή του πρώτου ήταν τα Ανθεστήρια, τα οποία κρατούσαν τρεις ολόκληρες μέρες, την τρίτη και τελευταία τελούνταν τα Υδροφόρια για να τιμηθεί η μνήμη όλων όσοι χάθηκαν στον κοσμογονικό κατακλυσμό του Δευκαλίωνα: Yδροφόρια, εορτή πένθιμος Aθήνησιν επί τοις εν τω κατακλυσμώ απολομένοις.

Τη συγκεκριμένη αυτήν ημέρα οι Αθηναίοι έριχναν αρτοσκευάσματα από σιτάρι και μέλι σε ένα χάσμα που υπήρχε μέσα στον ναό του Oλυμπίου Διός γιατί πίστευαν ότι από το σημείο αυτό η Γη είχε απορροφήσει τα νερά του κατακλυσμού. Ήταν πεπεισμένοι ότι μετά το πέρας τη τελετής, οι ψυχές επέστρεφαν στον Κάτω Κόσμο και φώναζαν εν χορώ: Θύραζε Κάρες ουκέτ’ Ανθεστήρια. Δεν μπορεί κανείς να μη συγκρίνει τα Υδροφόρια με τα χριστιανικά Ψυχοσάββατα που ως επί το πλείστον είναι μαρτιάτικα  (Το Ψυχοσάββατο της Απόκρεω, δηλαδή το Σάββατο της Τυρινής, και επίσης το αμέσως επόμενο Σάββατο της πρώτης εβδομάδος των Νηστειών, το λεγόμενο Ψυχοσάββατο των Αγίων Θεοδώρων).

Όσο για τους εορτασμούς του Ελαφηβολιώνος, να θυμίσουμε μόνο πως, μεταξύ άλλων, διοργάνωναν και τα Μεγάλα ή «εν άστει» Διονύσια προς τιμήν του Διονύσου. Τα Διονύσια είχαν θεσμοθετηθεί από τον Πεισίστρατο και συνδέονται με την πρώτη εμφάνιση των δραματικών αγώνων κατά τους οποίους διαγωνίζονταν τρεις τραγικοί ποιητές με μια τετραλογία ο καθένας τους και πέντε κωμικοί με μία κωμωδία.

Μήνας εν τέλει και του θεάτρου ο Μάρτης αν, βέβαια, έχουμε την καλή διάθεση να του πλέξουμε μεγάλο εγκώμιο. Από την αρχαιότητα λένε επίσης πως προέρχεται και το έθιμο του Μάρτη ή της Μαρτιάς και συγκεκριμένα από τα Ελευσίνια Μυστήρια, επειδή οι μύστες συνήθιζαν να δένουν μια κλωστή, την Κρόκη, στο δεξί τους χέρι και το αριστερό τους πόδι: Κατά τη διάρκεια των Ελευσίνιων Μυστηρίων, μόλις οι μύστες περνούσαν τη γέφυρα που οδηγούσε προς τη θάλασσα, ελάμβανε χώρα μια ιδιαίτερη και ενδιαφέρουσα εκδήλωση. Ήταν γνωστή ως κρόκωσις, από τον μυθικό Κρόκωνα, τον πρώτο κάτοικο της περιοχής, οι απόγονοι του οποίου είχαν το προνόμιο να δένουν μια μάλλινη κρόκη, μια πορφυρή κορδέλα, γύρω από το δεξί χέρι και το αριστερό πόδι κάθε μύστη.

Στις μέρες μας η ασπροκόκκινη κορδέλα του Μάρτη μπορεί να έχει χάσει την τελετουργική της υπόσταση, δεν παύει όμως να διατηρεί όλη τη λαογραφική σημασία της γιατί όπως είθισται να λένε: Απού ’χει κόρη ακριβή, του Μάρτη ήλιος μην τη δει. Και κλείνοντας να πούμε πως ο Μάρτης ο ελληνικός είναι ο κατ’ εξοχήν εκφραστής χαρμόσυνων μηνυμάτων λόγω της επετείου της Εθνικής Παλιγγενεσίας που συμπίπτει με το χαρμόσυνο και ελπιδοφόρο μήνυμα του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου. Αν λοιπόν κάνει και κάποιες κρύες μέρες, ας του το συγχωρήσουμε!

* «Με αυτόν τον όρο ονομάζονταν, μάλλον από τον Ε΄ αιώνα, οι πρώτες ημέρες των ρωμαϊκών μηνών, δηλαδή η αντίστοιχη των παρά των Ελλήνων ‘‘νουμηνία’’ (σημερινή πρωτομηνιά)».