Ιδού ο άνθρωπος: Το Θείο Πάθος πέρασε από τον Λόγο στην Εικόνα και η Μαρία Γυπαράκη αφηγείται ιστορίες από τη θρησκευτική ζωγραφική με αφορμή την παραπάνω ρήση του Πιλάτου, που σηματοδοτεί την αρχή της ανάβασης του Ιησού στον Γολγοθά.

Ο Λόγος

Του είπε τότε ο Πιλάτος: “Είσαι λοιπόν, βασιλιάς;” “Μόνος σου το λες ότι είμαι βασιλιάς” του αποκρίθηκε ο Ιησούς. “Γιατί εγώ γι’ αυτό γεννήθηκα και ήρθα [στον κόσμο], ώστε καθένας που είναι από την αλήθεια ν’ ακούσει τη φωνή μου”. Τον ρωτάει ο Πιλάτος: “Τι είναι η αλήθεια;” “Η αλήθεια από τον ουρανό” του απαντά ο Ιησούς. “Στη γη δεν υπάρχει αλήθεια; ” –ρωτάει ο Πιλάτος– Κι ο Ιησούς απαντά: “Βλέπεις πως αυτοί που λένε την αλήθεια δικάζονται από αυτούς που έχουν την εξουσία πάνω στη γη”. Άφησε τότε τον Ιησού μέσα στο Πραιτόριο ο Πιλάτος και, βγαίνοντας έξω προς τους Ιουδαίους, τους λέει: “Εγώ δεν βρίσκω καμία κατηγορία εις βάρος του”…. Τότε διέταξε ο Πιλάτος να τραβήξουν το παραπέτασμα μπροστά από το βήμα που καθόταν και λέει στον Ιησού: “Το έθνος σου σε κατήγγειλε πως ισχυρίστηκες ψέματα ότι είσαι βασιλιάς. Γι’ αυτό αποφάσισα, πρώτον, να μαστιγωθείς, σύμφωνα με τον νόμο των ευσεβών βασιλέων, και ύστερα να κρεμαστείς στον σταυρό, στον κήπο που σε συνέλαβαν. Και ο Δυσμάς και ο Γέστας, οι δυο κακούργοι, να σταυρωθούν μαζί σου.”

Το παραπάνω απόσπασμα είναι από το περίφημο Ευαγγέλιο του Νικοδήμου ή Άκτα Πιλάτου (έτσι απαντάται για πρώτη φορά το απόκρυφο αυτό κείμενο) που είναι, όπως θα λέγαμε σήμερα τα Πρακτικά της δίκης του Θεανθρώπου, στα οποία καταγράφεται λεπτό προς λεπτό ό,τι διαδραματίστηκε μέσα στο Πραιτόριο κατά τη διάρκεια της εκδίκασης της “υπόθεσης” του Ιησού από τον Πόντιο Πιλάτο. Τη σκηνή αυτή διαδέχεται εκείνη της παράδοσης στον όχλο, η οποία περιγράφεται με εξαιρετικά δραματικό τρόπο στο κατά Ιωάννην Ευαγγέλιο (κεφ.19, 1-6): «Τότε, λοιπόν, έλαβε ο Πιλάτος τον Ιησού και τον μαστίγωσε. Και οι στρατιώτες, αφού έπλεξαν ένα στεφάνι από αγκάθια, το επέθεσαν στο κεφάλι του και τον έντυσαν με ιμάτιο πορφυρό και έρχονταν προς αυτόν και έλεγαν: “Χαίρε, βασιλιά των Ιουδαίων”. Και του έδιναν χαστούκια. Και βγήκε πάλι έξω ο Πιλάτος και τους λέει: “Να, εγώ σας τον φέρνω έξω, για να καταλάβετε ότι καμιά αιτία κατηγορίας δεν βρίσκω σ’ αυτόν”. Βγήκε λοιπόν ο Ιησούς έξω, φορώντας το αγκάθινο στεφάνι και το πορφυρό ιμάτιο. Και τους λέει ο Πιλάτος: Ιδού ο άνθρωπος».

Η ρήση αυτή του Πιλάτου που σηματοδοτεί την αρχή της ανάβασης στον Γολγοθά, η οποία κορυφώνεται με τη Σταυρική θυσία, είναι ένα από τα ευαγγελικά στιγμιότυπα τα οποία σφράγισαν ανεξίτηλα τόσο τη λογοτεχνία όσο και τις αναπαραστατικές τέχνες. Εξαιρετική είναι η περιγραφή της σκηνής από την Πηνελόπη Δέλτα στο έργο της “Η ζωή του Χριστού”. «Βγήκε τότε ο Ιησούς, φορώντας το στεφάνι από αγκάθια, ντυμένος με την κόκκινη χλαμύδα, βαστώντας το καλάμι στα δεμένα του χέρια, αιματωμένος, βασανισμένος, χλωμός, αποσταμένος. Τον είδε ο Πιλάτος, και σπλαχνίστηκε την απέραντή του ερημιά. Γυρνώντας στους αρχιερείς είπε: Ιδού ο άνθρωπος! ».

Η απέραντη αυτή μοναξιά του Ιησού, που τη στιγμή της μεγάλης ταπείνωσης γίνεται τόσο συγκινητικά ανθρώπινος, μοιάζει να συγκλόνισε  πλείστους από τους μεγάλους καλλιτέχνες και ιδιαίτερα τους ζωγράφους που από την πρώιμη Αναγέννηση δεν σταμάτησαν να απαθανατίζουν τη μοναξιά του Θεού που για μια στιγμή γίνεται -όσο κι αν μοιάζει αιρετικό- μόνον άνθρωπος.

Η Εικόνα

Η μοναξιά αυτή αλλά και το μεγαλείο της ταπείνωσης της εν λόγω ευαγγελικής σκηνής αποδόθηκε, όπως προαναφέραμε, από τους ζωγράφους που άλλοτε καταφεύγουν σε πολυπρόσωπες συνθέσεις, άλλοτε παρουσιάζουν τον Ιησού με τον Πιλάτο, κι άλλοτε περιβεβλημένο με τον πορφυρό χιτώνα, τον ακάνθινο στέφανο στο κεφάλι και κρατώντας στο χέρι το καλάμι που του έδωσαν ως σκήπτρο για να τον εξευτελίσουν. Στη Βασιλική Ακαδημία Καλών Τεχνών του Σαν Φερνάντο στη Μαδρίτη, εκτίθεται ένας από τους πιο συγκλονιστικούς πίνακες Ecce Homo (λατινική απόδοση του Ιδού ο άνθρωπος) του ισπανού τενεμπρίστα ζωγράφου Χοσέ δε Ριμπέρα. Έργο φιλοτεχνημένο γύρω στα 1620 προσδίδει, λόγω της σκοτεινής χρωματικής παλέτας του ζωγράφου (τενεμπρισμός), στο δραματικό αυτό πορτρέτο του Ιησού, έναν χαρακτήρα ο οποίος κινείται ανάμεσα στο ρεαλισμό και τη μεταφυσική ανάταση. Λίγα χρόνια νωρίτερα (το 1605), ο μεγάλος Καραβάτζο δίνει τη δική του εκδοχή: το σώμα του Χριστού έχει σχεδόν εγκαταλείψει τον αγώνα της ζωής, ενώ το σκοτεινό και θλιμμένο πρόσωπό του με τα κλεισμένα βλέφαρα μιλάει από μόνο του για το μαρτύριο. Σκοτεινός δίπλα του ο Πιλάτος και ο βασανιστής που τον ντύνει με τον χιτώνα της χλεύης. Το γυμνό σώμα του Ιησού φωτίζεται από μια σχεδόν απόκοσμη λάμψη που παραπέμπει στη μετουσίωση έρως/θάνατος. Λένε πως ο Πόντιος Πιλάτος είναι η αυτοπροσωπογραφία του καλλιτέχνη! Το έργο βρίσκεται στο Palazzo Bianco στη Γένοβα. Μεγάλα έργα με το ίδιο θέμα μας κατέλειπε και η Φλαμανδική ζωγραφική. Στον  Άντριεν Ίσενμπραντ, για τον οποίο πιστεύεται ότι είναι ο ανώνυμος δημιουργός που αποκαλείται Master of the Seven Sorrows of the Virgin (Δάσκαλος των Επτά Θρήνων της Παρθένου), αποδίδεται ένας Ecce Homo (χρονολογείται μεταξύ 1530 και 1540) που βρίσκεται σήμερα στο Μητροπολιτικό Μουσείο της Νέας Υόρκης. Πρόκειται για ένα διπλό πορτρέτο του Ιησού και της Παρθένου, πρώιμου ολλανδικού ύφους με έντονο μυστικισμό.

Το Μουσείο Στέντελ της Φρανκφούρτης έχει ανάμεσα στους θησαυρούς του και έναν  Ecce Homo, η πατρότητα του οποίου αποδίδεται στον υπερρεαλιστή -ως είθισται να τον αποκαλούν- ζωγράφο του 15ου αιώνα, Ιερώνυμο Μπος. Και ενώ στη μεσαιωνική εικονογραφία, η σκηνή διαδραματίζεται σε κλειστό χώρο, ο Μπος ανοίγεται σε ένα τοπίο, στο πρώτο πλάνο του οποίου δεσπόζει η παρουσία του πλήθους. Στο βάθος διακρίνεται ένα κόκκινο λάβαρο με ημισέληνο, για το οποίο οι ειδικοί πιστεύουν ότι είναι αναφορά στους Οθωμανούς που μετά την Άλωση της Κωνσταντινούπολης (1453) γίνονται η μεγάλη απειλή για τον χριστιανικό κόσμο. Το έργο του Μπος χρονολογείται μεταξύ του 1480 και 1490 και έχει το χρώμα της θεατρικότητας των μεσαιωνικών μυστηρίων.

Θα μπορούσε κανείς να γράψει ολόκληρο λεξικό Ιδού ο άνθρωπος μόνο για τη ζωγραφική, από το οποίο δεν θα λείπουν οι Τισιανό, Τιέπολο, Κορρέτζο, Τιντορέττο και τόσοι άλλοι γίγαντες της ζωγραφικής που ερμήνευσαν ο καθένας με τον δικό του τρόπο την αρχή του δύσκολου δρόμου της Λύτρωσης/ Ανάστασης. Ας μας επιτραπεί να κλείσουμε το παρόν με το Ecce Homo του Αντρέα Μαντένια, που βρίσκεται σήμερα στο μουσείο Jacquemart-André στο Παρίσι και μαζί με έναν “Άγιο Γεώργιο που σκοτώνει τον Δράκοντα” του Πάολο Ουτσέλο, αποτελούν τον πόλο έλξης για τους φιλότεχνους επισκέπτες. Ο Μαντένια, πραγματικός κήρυκας της Αναγέννησης, αλλά και γνώστης της ρωμαϊκής και ελληνικής τέχνης, συνθέτει μια σκηνή όπου η παρουσία του Θεανθρώπου ακυρώνει τις μορφές του κακού που το περιστοιχίζουν (οι δύο είναι εμφανείς, ενώ τρεις άλλες διακρίνονται με δυσκολία), όπως ακύρωσε με τη Σταυρική θυσία του τις αμαρτίες του κόσμου.

Σήμερα στην Ιερουσαλήμ, «Αψίδα του Ιδού ο Άνθρωπος» ή «Καμάρα του Πιλάτου» ονομάζεται ο τόπος στον οποίο λέγεται ότι έλαβε χώρα το συγκεκριμένο γεγονός, σύμφωνα με μια μεταγενέστερη παράδοση. Με την ευαγγελική αυτή αφήγηση που τόσο επηρέασε την   τέχνη θα ξεκινήσει και φέτος ο δρόμος για τον Γολγοθά που θα οδηγήσει στη Σταύρωση και την Ανάσταση.