«Χριστούγεννα», «Xάπι», «EΣΥ». Τρεις λέξεις θεωρητικά ασύνδετες μεταξύ τους. Ωστόσο, στις μικρές τάξεις του δημοτικού μια ασκησούλα είναι να συνδυάσεις σε μια πρόταση σκόρπιες λέξεις. Εσείς θα μπορούσατε άραγε;

«Χριστούγεννα»
Μια αγχωτική ετήσια εορτή, μια και όλα είναι ή μάλλον πρέπει να είναι γιορτινά, διασκεδαστικά, λαμπερά, χρυσά και ασημένια, πασπαλισμένα με άχνη ζάχαρη και χιόνι, με σακούλες από εμπορικά καταστήματα και φούρνους πολυτελείας, με ταψιά αχνιστά. Επάνω σε μια μπουχάρα, γύρω από ένα δέντρο, γύρω από ένα τραπέζι όλοι, με μισοάδεια πιάτα στο τέλος του γεύματος, με χαρά και γέλια υποχρεωτικά. Κι όμως, εκτός από το άγχος και την κατάθλιψη που προκαλούν κάθε χρόνο τα Χριστούγεννα είτε σε ανθρώπους μόνους είτε σε κείνους που δεν μπορούν να γεμίσουν το τραπέζι ή το αυτοκίνητο με ψώνια, φέτος ειδικά η ανθρωπότητα θα γιορτάσει την ημέρα που γεννήθηκε ο Χριστός με μια γενοκτονία στη γειτονιά της γενέτειράς του.

«Χάπι»
Για την κατάθλιψη άραγε; Που κάποτε ήταν ταμπού, αλλά τώρα είναι μόδα. Είτε με την έννοια ότι κάποιοι την προτιμούν ως διάγνωση για να αποφύγουν ευθύνες (συχνή ατάκα στη συζυγική απιστία) είτε με την έννοια ότι είναι τόσο συχνή η διάγνωση που πλέον δεν νοιώθεις αμήχανα να το ομολογήσεις σε μια παρέα.
Για το άγχος μήπως; Δυστυχώς, πολλοί γονείς αγχώνονται με το παραμικρό. Δεν ήταν έτσι πάντα οι γονείς; Λογικό δεν φαίνεται να ήταν πάντα έτσι; Όχι, δεν ήταν. Ο γονιός του 2020 διαφέρει από εκείνον του 1980. Τρέχει εύκολα στον παιδίατρο για έναν πυρετό, αναστατώνεται η ζωή του επειδή δεν κοιμάται καλά από τη μύξα του νηπίου και αγχώνεται στη λέξη «αντιβίωση» ή «κορτιζόνη» (θα ήταν πάντως βοηθητικό να ρωτήσουν πόσες ώρες κοιμόνται οι γονείς που έχουν παιδιά με σακχαρώδη διαβήτη ή με φαρμακοανθεκτική επιληψία ή πως αισθάνονται άλλοι, που δεν έχουν ακούσει ποτέ τη λέξη «μαμά» ή «μπαμπά» από το στόμα του παιδιού τους με αυτισμό).
Κάποτε ήταν όλα τόσο εύκολα. Με ένα vicks όλα περνούσαν. Χωρίς να κυνηγάμε τα βιολογικά και να πολεμάμε τις «χημείες», αλλά ούτε και να τα εξηγούμε όλα βάσει ψυχολογίας. Θυμάμαι που συχνά παραπονιόμουν για πονοκέφαλο στο δημοτικό, ώστε να έρθει να με πάρει η μητέρα μου και να γλιτώσω από κάτι που προφανώς με άγχωνε (το μάθημα; η δασκάλα; οι συμμαθητές;) Εκείνη ερχόταν και, με ένα φιλί στο μέτωπο, καταλάβαινε ότι δεν έχω πυρετό, κοιτούσε μια στιγμή και τη φάτσα μου, έκρινε ότι ήμουν καλά (πίστευε ότι προσποιούμουν) και με παράταγε στα κρύα… του σχολείου. Δεν αναρωτήθηκε ποτέ της τι μπορεί να έφταιγε που ήθελα να με πάρει από κει, ίσως απλώς να με θεωρούσε κακομαθημένο ή τεμπέλη μαθητή. Άλλωστε πόσες ΔΕΠΥ και άλλες μαθησιακές δυσκολίες δεν ξέφυγαν, επειδή πολύ χαλαρά βαφτίστηκαν τεμπελιά;
Ναι, οι γονείς του ΄80 δεν γνώριζαν, έριχναν πολύ εύκολα κατσάδα, καμιά σαγιονάρα λαστιχένια και γενικώς… καντήλια. Δεν έψαχναν στη σφαίρα της ψυχολογίας τις όποιες συμπεριφορές και δεν έσκυβαν στο δικό μας επίπεδο, ώστε να ακούσουν «ενεργητικά» τα θέλω μας. Με αυτόν τον τρόπο, όμως, δεν απέδιδαν κάθε παραβατική συμπεριφορά σε άγχος, σε bullying από τους άλλους, στην κακιά δασκάλα, στην «έντονη» προσωπικότητα του παιδιού τους (η οποία όλα τα επιτρέπει και είναι αυτή και δεν αλλάζει). Έτσι μάθαμε και τη ματαίωση, μάθαμε και τα όρια. Ίσως όχι με τον πιο επιτυχημένο τρόπο, αλλά τα μάθαμε. Μια στοιχειώδη κοινωνική συμπεριφορά την αποκτήσαμε. Γιατί, τελικά, όλοι μας έχουμε και έναν ψυχολόγο παραμάσχαλα; Γιατί αφού μάθαμε από όρια και ματαιώσεις δεν μπορούμε να σκεφτούμε ότι θα χαλάσει ένα πλάνο; Γιατί έχουμε γίνει τόσο ευάλωτοι ψυχικά, ανέλικτοι και, κατά συνέπεια, τόσο δύσκολοι στη συλλογικότητα;
Το ερώτημα είναι προφανώς δύσκολο να απαντηθεί, αφού η ψυχολογία είναι ένα πολυπαραγοντικό κομμάτι του εαυτού μας. Να φταίει η ευδαιμονία, η έστω και φαινομενική, με την οποία πλησιάσαμε το 2000; Να φταίνε τα απανωτά χαστούκια από τη συνεχόμενη κρίση που βιώνουμε σε αυτή τη χώρα τα τελευταία 15 έτη; Να φταίει το κράτος μας, που μόνο κοινωνικό δεν το λες; Να φταίνε τα ατυχήματα, όπως αυτό στα Τέμπη, και οι πυρκαγιές και οι πλημμύρες που μας κάνουν να νοιώθουμε ανασφάλεια; Nα φταίει η ακρίβεια και η αναδυόμενη φτώχεια;
Η οικονομική κατάσταση είναι ένας μόνο από τους παράγοντες που τεκμηριωμένα μπορεί να οδηγήσει σε κατάθλιψη ή αγχώδη διαταραχή. Υπάρχουν χώρες όπου τα παιδιά δεν έχουν επιτραπέζια ή playmobil, όπου οι έφηβοι δεν έχουν Netflix ή κινητό και οι ενήλικοι δεν διαθέτουν αυτοκίνητο και τα ποσοστά κατάθλιψης είναι πολύ μικρά. Υπάρχουν και χώρες όπου τα παιδιά δεν χρειάζεται να αποστηθίσουν τα μαθήματα, δεν υπάρχει το άγχος των εξετάσεων και η πιεστική βαθμοθηρική κουλτούρα, οι δρόμοι είναι ασφαλείς, οι παιδικές χαρές ευφάνταστες, το οικογενειακό εισόδημα επαρκεί για να μην τους λείπει τίποτα κι όμως οι κάτοικοί τους παίρνουν αντικαταθλιπτικά.
Αν κοιτάξει κανείς ποιες χώρες κατατάσσονται κάθε χρόνο ως εκείνες με τους πιο ευτυχισμένους κατοίκους θα δει κυρίως τις χώρες της Βόρειας και Κεντρικής Ευρώπης. Δανία, Ισλανδία, Σουηδία είναι εδώ και χρόνια στην πρώτη πεντάδα. Και αν ύστερα ψάξει να βρει ποιες είναι οι χώρες-πρωταθλήτριες στη χρήση αντικαταθλιπτικών, θα βρει περίπου τις ίδιες, με τη Δανία να αποτελεί τη μόνη εξαίρεση, όπου φαίνεται μια τάση μείωσης στην κατηγορία αυτών των φαρμάκων τα τελευταία χρόνια. Η Ισλανδία η 3η σε ευτυχία χώρα είναι και η 1η στα αντικαταθλιπτικά. Η Σουηδία, 6η στη σειρά της ευτυχίας, και 4η στα αντικαταθλιπτικά. Οι Φινλανδοί, που είναι οι πιο ευτυχισμένοι κάτοικοι της Ευρώπης, βρίσκονται παράλληλα στη θέση 7 της κατάταξης με τους χρήστες αυτών των φαρμάκων. Η Λετονία, με τη χαμηλότερη χρήση αντικαταθλιπτικών, κατέχει χαμηλή θέση και στην κατάταξη ευτυχίας.
Η Ελλάδα πού βρίσκεται σε όλα αυτά; Κάπου στη μέση. Συγκεκριμένα, λίγο πάνω από τον μέσο όρο στη χρήση χαπιών για την κατάθλιψη και λίγο κάτω από τη μέση στους δείκτες ευτυχίας… Οι πιο ευτυχισμένες χώρες, λοιπόν, είναι εκείνες που χαπακώνονται. Και χαπακώνονται πλέον ήδη από την εφηβεία. Η συχνότητα των καταθλιπτικών συμπτωμάτων στην εφηβεία τη δεκαετία 2001- 2010 ήταν στο 24%, ενώ στην επόμενη δεκαετία, 2011-2020, ανέβηκε στο 34%. Ένας στους τρεις εφήβους της Ευρώπης παρουσιάζει πλέον συμπτώματα, όπως δυσθυμία, άγχος, ψυχαναγκασμούς και μείζονα κατάθλιψη. Και αν σκεφτεί κανείς πως η εφηβεία είναι η ηλικιακή περίοδος κατά την οποία ο εγκέφαλος ωριμάζει για τελευταία φορά, μέχρι την πλήρη διαμόρφωση των νευρικών συνάψεων του στα πρώτα έτη της ενηλικίωσης, τότε καταλαβαίνει πως οι ψυχολογικές διαταραχές της περιόδου αυτής δύσκολα υποστρέφουν και ακολουθούν τον ενήλικο στη μετέπειτα ζωή του. Υπάρχει ελπίδα λοιπόν; Ναι, και αυτή βρίσκεται στην εφηβεία. Στην επαφή που έχουμε με τα εφηβάκια μας στο σπίτι, στο «καταφύγιο» που πρέπει να αποτελούμε για αυτά, μα και στις πολιτικές, σε εθνικό και διεθνές επίπεδο, ώστε οι ευαίσθητοι δεκαπεντάχρονοι να νοιώσουν ασφάλεια σε έναν κόσμο, χωρίς βία, αδικία και φτώχεια.

«ΕΣΥ»  
Το Εθνικό μας Σύστημα Υγείας, αυτό που θεωρητικά είναι δωρεάν αγαθό για όλους, γίνεται όλο και πιο αδύναμο μετά την πανδημία και πιο ταξικό πλέον. Η υποστελέχωση είναι η λέξη που ακούμε συνεχώς για τα ελληνικά νοσοκομεία, αντικίνητρο για έναν νέο γιατρό, αιτία για την περαιτέρω αποδυνάμωσή του. Σε πρόσφατο παιδιατρικό συνέδριο με συμμετοχές από πολλές χώρες, μιλώντας με συναδέλφους από χώρες των Βαλκανίων, της πρώην ΕΣΣΔ και την Πορτογαλία, όλοι ανεξαιρέτως περιγράφουν την ίδια κατάσταση στο σύστημα υγείας με το δικό μας. Σε όλες τις «αδύναμες» αυτές χώρες, μετά την πανδημία η Υγεία πλήττεται συνεχώς με πολιτικές απαξίωσης, με συνέπεια οι γιατροί να παραιτούνται από τα δημόσια νοσοκομεία και να φεύγουν για τη Βόρεια Ευρώπη για καλύτερους μισθούς και συνθήκες εργασίας. Φαίνεται πως κάτι είναι καλά οργανωμένο εδώ. Ήδη από το 2024 τα νοσοκομεία μας θα καταγράψουν υγειονομικούς υπαλλήλους λιγότερους κατά 3000.
Φέτος τα Χριστούγεννα, δεν έχω να γράψω κάτι που δεν γνωρίζετε. Ίσως να αξίζει να κρατήσετε πως η εφηβεία είναι μια από τις τελευταίες μας ευκαιρίες να διαμορφώσουμε έναν καλύτερο κόσμο. Και όσον αφορά τις πιο ευτυχισμένες χώρες, στο συνέδριο που αναφέρθηκα προηγουμένως, ρώτησα μια εξαίρετη παιδοψυχίατρο από το Πανεπιστημιακό Νοσοκομείο της Βιέννης πώς εξηγεί το παράδοξο οι χώρες αυτές να είναι ταυτόχρονα εκείνες με τη μεγαλύτερη κατανάλωση σε αντικαταθλιπτικά. Η απάντηση της ήταν αφοπλιστική: «Δεν πιστεύω σε έρευνες που αναφέρονται στις πιο ευτυχισμένες χώρες και δεν υπάρχει επάνω ακόμα στον πλανήτη “το πιο ευτυχισμένο μέρος” για να ζήσει κάποιος…»

Τελειώνοντας κάπου εδώ και προσπαθώντας να συνδυάσω σε μια φράση τις τρεις λέξεις του τίτλου, θα έγραφα κάτι τέτοιο…Τα Χριστούγεννα είναι Χάπι… ΕΣΥ;

Πηγές : 

1. Increase of depression among children and adolescents after the onset of the COVID-19 pandemic in Europe: a systematic review and meta-analysis Child and Adolescent Psychiatry and Mental Health vol. 16, 109 (2022) 

2. Global prevalence of depression and elevated depressive symptoms among adolescents: A systematic review and meta-analysis 2021 https://doi.org/10.1111/bjc.12333

3. Prevalence of depression in children and adolescents in the EU , WHO 2016 

4. Europe’s mental health crisis: Which country uses the most antidepressants? 2023

Ο Ιορδάνης Παπαδόπουλος MD, PhD, είναι Επιμελητής Β΄ Παιδιατρικής ΓΝ Σύρου. iordanispapado@hotmail.com