Όταν μιλάμε για το Σύνδρομο Πίκα αναφερόμαστε στην καταναγκαστική, ακατάσχετη επιθυμία ενός ατόμου για κατανάλωση μη βρώσιμων ουσιών, όπως χώματος, ξύλου, τριχών, γόμας, σοβά, άμμου, κιμωλίας, σαπουνιού, κοπράνων, χαρτιού κ.ά. Η κλινική ψυχολόγος Σουζάνα Παπαφάγου μάς συστήνει αυτή την ιδιαίτερη και αινιγματική ακόμα διατροφική διαταραχή.

Η ιστορία της Μ.

Πριν από δεκαοκτώ χρόνια, σε ένα κέντρο ιατρικής και παιδοψυχιατρικής φροντίδας σε μια πόλη της βορείου Ιταλίας, στο πλαίσιο της πρακτικής μου άσκησης, γνώρισα τη Μ. Η Μ. ήταν τότε μόνο δυο χρονών, είχε μεγάλα πράσινα μάτια και ήταν πολύ χλομή· μα πίσω από τη χλομάδα της μπορούσες να διακρίνεις μια δύναμη και μια επιθυμία για σύνδεση και μια ανάγκη για αγκαλιά και παιχνίδι. Είχε έρθει στο ιατρικό κέντρο συνοδευόμενη από τη μητέρα της με έντονους πόνους στο στομάχι. Η ανάπτυξή της ήταν αργή, είχε ξεκινήσει να περπατά 20 μηνών, μόλις τέσσερις μήνες πριν τη φέρουν σε μας.

Η μητέρα έμοιαζε αρκετά ταλαιπωρημένη και συγχρόνως αποστασιοποιημένη από το συναίσθημα της. Μας μίλησε για τις δύσκολες συνθήκες που επικρατούσαν στο σπίτι: ο πατέρας απουσίαζε λόγω χρήσης ουσιών και η εκείνη αναγκαζόταν να αφήνει τη Μ. στη μητέρα της, που έμενε σε ένα μικρό σπιτάκι στην εξοχή, γιατί έπρεπε να δουλέψει.

Η Μ., παρόλο που ήταν μόνο δύο χρονών, περνούσε πολλές ώρες μόνη της έξω από το σπίτι, κυρίως στην αυλή της γιαγιάς και μια μέρα οι γείτονες την είδαν να μαζεύει χαλίκια, ζουζούνια, φύλλα, χώμα και τρίχες από ζώα στα χεράκια της και να τα μασουλάει.

Η μητέρα ανέφερε πως πολλές φορές όταν την έπαιρνε στο σπίτι, τα βράδια, η Μ. έκανε εμετό και παραπονιόταν με κλάμα και σπασμούς. Η μητέρα πίστευε πως το έκανε επίτηδες, γιατί δεν ήθελε να την αφήνει στην γιαγιά. Μέχρι που η μητέρα πρόσεξε πως στον εμετό της υπήρχαν όσα είχαν αναφέρει οι γείτονες πως έτρωγε, αλλά δεν τους είχε πιστέψει. Μάλιστα μια μέρα η μικρή προσπάθησε μπροστά της να τις ξαναφάει.

Η μητέρα άφησε την μικρή στο νοσοκομείο και ερχόταν να την δει αργά το βράδυ, αλλά δεν έμενε μαζί της. Η Μ. δυνάμωνε μέρα με τη μέρα και απολάμβανε την αγάπη και τη φροντίδα των νοσοκόμων, χωρίς να εκδηλώνει την ανάγκη να φάει κάτι μη βρώσιμο. Το προσωπικό είχε μεγάλη ανησυχία καθώς πλησίαζε η μέρα να βγει η μικρή, κυρίως μετά την παραδοχή της μητέρας της πως και η γιαγιά είχε στο παρελθόν νοσηλευτεί σε ψυχιατρική  κλινική  και κατά καιρούς επίσης κατανάλωνε μη βρώσιμα υλικά και η ίδια, συνήθως σοβά.

Ο παιδοψυχίατρος είχε μιλήσει για Σύνδρομο Πίκα. Αυτή ήταν η πρώτη μου εμπειρία με μια ιδιαίτερη και φαινομενικά σπάνια διατροφική διαταραχή, την οποία κάποιες φορές συναντάμε με τον όρο αλλοτριοφαγία. Το σημαντικό, όμως, στην περίπτωση της Μ. ήταν πως το παιδί δεν έπασχε ούτε από ψυχική ασθένεια αλλά ούτε από κάποια νοητική στέρηση, όπως κανείς θα περίμενε και όπως συνηθίζεται να πάσχει κάποιος που εκδηλώνει την διαταραχή αυτή. Έπασχε από παραμέληση!

Πρωτόγονες φαντασιώσεις

Ας πάρουμε όμως τα πράγματα με τη σειρά. Το όνομα Πίκα (Pica) έχει λατινική ρίζα και σημαίνει καρακάξα. Πρόκειται για ένα πουλί που φημίζεται για τις ασυνήθιστες διατροφικές του προτιμήσεις, αφού καταναλώνει σχεδόν τα πάντα. Εδώ αξίζει να σημειωθεί ότι σε παλιούς πολιτισμούς, οι άνθρωποι κατανάλωναν χώμα και άλλα μη βρώσιμα συστατικά, πιστεύοντας πως αυτά έχουν μαγικές ιδιότητες. Κρατάμε αυτήν εδώ την πληροφορία στο μυαλό μας, γιατί οι αρχαίοι και πρωτόγονοι πολιτισμοί έχουν πολλά κοινά με την αρχαϊκή και πρωτόγονη φύση των βρεφών και νηπίων, των οποίων οι φαντασιώσεις ξεπερνούν κάθε φαντασία (και ας μην ξεγελιόμαστε, όλες αυτές οι φαντασιώσεις ζουν μέσα μας ασυνείδητες και εκδηλώνονται σε ανύποπτους χρόνους).

Δεν θα ξεχάσω ποτέ ένα αγοράκι έξι χρονών, τον Γ., που μασούλαγε τρίχες και ίνες από υφάσματα. Στην πορεία της θεραπείας προέκυψε πως τα υφάσματα ήταν αποκλειστικά της μητέρας του, που δεν ζούσε πια  και που ο πατέρας τα είχε αφήσει ανέγγιχτα στην ντουλάπα. Το πένθος δεν είχε μιληθεί, το παιδί και τα συναισθήματα του είχαν παραμεληθεί εντελώς. Χρειάστηκε να νοσηλευτεί με σοβαρή γαστρεντερική διαταραχή και τον παρέπεμψαν από εκεί σε παιδοψυχίατρο και παιδοψυχολόγο.

Περιέργεια ή πίκα;

Τα παιδάκια είναι από την φύση τους περίεργα και αυτή τους η περιέργεια είναι δείγμα ευφυΐας. Μέχρι να ολοκληρώσουν ένα πρώτο αναπτυξιακό στάδιο, τείνουν να βάζουν κυριολεκτικά ό,τι βρουν στο στόμα τους μια και μέσα από αυτό κυρίως αντιλαμβάνονται τον κόσμο. Μόλις όμως περάσει αυτό το στάδιο, σε ηλικία δύο ετών περίπου, τα μικρά αρχίζουν να διαχωρίζουν τι βάζουν και τι όχι στο στόμα τους. Όταν κάποιο παιδί δεν σταματά την κατάποση μη διατροφικών ουσιών, όπως πηλού, πλαστελίνης, χαρτιού και τριχών, όταν αυτή η κατάποση είναι επαναλαμβανόμενη  για διάστημα τουλάχιστον ενός μηνός, όταν το παιδί είναι μεγαλύτερο των δώδεκα μηνών και δεν πάσχει από μείζονα ψυχική διαταραχή. όπως π.χ. παιδική ψύχωση, ή από κάποια άλλη οργανική διαταραχή, τότε μιλάμε για την διαταραχή πίκα.

Οι αιτίες

Τα ακριβή αίτια για την εκδήλωση της πίκας δεν είναι γνωστά, παρόλα αυτά υπάρχουν κάποιοι παράγοντες που έχουν συνδεθεί με το σύνδρομο αυτό, που τα τελευταία χρόνια έχει οριστεί από τα επίσημα διαγνωστικά ως κριτήριο διατροφικής διαταραχής:

• Τα παιδιά με γαστρεντερική δυσφαγία βρίσκουν χαλαρωτικό το να τρώνε ουσίες που δεν είναι βρώσιμες.
• Το άγχος που συνοδεύει πολλές ψυχικές διαταραχές, μπορεί να κάνει τα παιδιά να θέλουν να μασουλήσουν κάτι που δεν τρώγεται και τελικά να το καταπιούν, μόνο και μόνο γιατί έτσι νιώθουν ότι ανακουφίζονται από το στρες.
• Τα παιδιά, κυρίως αυτά που έχουν διαγνωστεί με αυτισμό ή άλλες αναπτυξιακές διαταραχές, τείνουν να τρώνε ανθυγιεινά ή μη βρώσιμα πράγματα όπως η σκόνη ή το χαρτί.
• Η πίκα μπορεί να εμφανιστεί σε παιδιά παραμελημένα, μη επιτηρούμενα από τους γονείς, τα οποία με αυτόν τον τρόπο προσπαθούν να αναπληρώσουν το συναισθηματικό κενό που βιώνουν.
• Η καταφυγή σε ουσίες χωρίς διατροφική αξία μας οδηγεί στη σκέψη ότι και τα ίδια τα παιδιά έχουν ένα χαμηλό αίσθημα αυτοεκτίμησης και αίσθησης εαυτού.

Προσοχή: Η πίκα δεν ταυτίζεται με το σύνδρομο της γεωφαγίας, στο οποίο τα παιδιά τρώνε χώμα αναζητώντας εκεί ασυνείδητα ίχνη ασβεστίου ή σιδήρου που λείπουν από τον οργανισμό τους. Φυσικά οι ανάγκες και οι διαταραχές αυτές συνδυάζονται και δεν αποκλείει η μία την άλλη. Όπως, επίσης, δεν είναι αδύνατο η πίκα ως διατροφική διαταραχή να εμφανιστεί σε συνδυασμό με άλλες πολύ σοβαρές ψυχικές διαταραχές. Μάλιστα το άτομο που πάσχει από πίκα, επειδή οι βλάβες που μπορεί να προκαλέσει στον οργανισμό του είναι πολλές φορές ανεπανόρθωτες, επιβάλλεται να εξετάζεται από γιατρό για πρόληψη και θεραπεία. Και φυσικά, επειδή αυτή η διαταραχή μπορεί να συνδέεται με διάφορες αγχώδεις διαταραχές ή με άλλες διαταραχές πρόσληψης της τροφής (όπως τη νευρική ανορεξία, μια και το άτομο μπορεί να θεωρεί ότι αφού καταναλώνει τροφές χωρίς θερμίδες δεν θα παχύνει), επιβάλλεται να ακολουθηθεί ψυχολογική θεραπεία αντιμετώπισής της.

Συμπερασματικά

Συνοψίζοντας η πίκα, που περιλαμβάνεται στην κατηγορία «Άλλες Διαταραχές Πρόληψης Τροφής» του ICD-10, είναι πιο συχνή στα μικρά παιδιά, όταν αυτά ζουν σε οικογένειες με χαμηλό εισόδημα ή μεγαλώνουν χωρίς φροντίδα και αγάπη, σε άτομα με ψυχικές διαταραχές, σε άτομα που έχουν ελλείψεις στη διατροφή τους, σε άτομα με αναπτυξιακές διαταραχές (όπως ο αυτισμός) και σε άτομα που κάνουν ακραίες δίαιτες.

Η πίκα είναι αρκετά συχνή και στις εγκύους, εκεί, όμως συνήθως τα συμπτώματα υποχωρούν μετά τη γέννηση του παιδιού. Αυτό συμβαίνει γιατί αρκετές φορές η διαταραχή αυτή συνδέεται με έλλειψη κάποιων μετάλλων, όπως για παράδειγμα με σιδηροπενία, που εξωθεί το άτομο στη μη συνειδητή κατανάλωση ακατάλληλων τροφών για τη κάλυψη αυτής της ανάγκης.

Φυσικά, γίνεται σε όλους αντιληπτό πόσο επικίνδυνη μπορεί να αποβεί η διαταραχή αυτή στο άτομο, πόσω μάλλον στο μικρό παιδί: Μπορεί να υπάρξει δηλητηρίαση από τοξικά υλικά, από μόλυβδο, εντερική απόφραξη, δηλητηρίαση από υδράργυρο, μπορεί να υπάρξουν βλάβες στο πεπτικό σύστημα, υποσιτισμός ή οδοντικές κακώσεις.

Όπως θα μπορούσαμε να σκεφτούμε αναλογιζόμενοι τις δυο περιπτώσεις που προαναφέρθηκαν, ίσως η πίκα να είναι και η απεγνωσμένη προσπάθεια του ανθρώπου που υποφέρει (μικρού και μεγάλου) να καλύψει ένα μεγάλο συναισθηματικό κενό που δεν μπορεί να γίνει αντιληπτό ούτε από εκείνον ούτε από εκείνους που «ευθύνονται» για τη δημιουργία του! Ας έχουμε πάντα στο νου μας πως κάθε είδους διαταραχή που εκδηλώνεται στο σώμα, κυρίως οι διατροφικές διαταραχές, αναβλύζει αν όχι πάντα, τουλάχιστον τις περισσότερες φορές από την πηγή της ψυχής μας και ας μην παραμελούμε να ελέγχουμε και να εξετάζουμε όχι μόνο το σώμα αλλά και την ψυχή με την ίδια σοβαρότητα και επιμέλεια.

Η Σουζάνα Παπαφάγου είναι κλινική ψυχολόγος-οικογενειακή ψυχοθεραπεύτρια.