Θυμάμαι την κόρη μου την πρώτη φορά που εμφανίστηκε μπροστά μας κουκουλωμένη με το σεντόνι, σαν μικρό φαντασματάκι μέσα στην καρδιά της νύχτας, αναζητώντας απάγκιο στην αγκαλιά μας. Ζητούσε να τη βοηθήσουμε να κοιμηθεί, γιατί ένα κακό όνειρο τρύπωσε κάτω από την κουβέρτα της. Ήταν τεσσάρων. Όταν το παιδί κοιμάται στο κρεβάτι του και ξυπνά, ξυπνούν μέσα του συναισθήματα αποχωρισμού από τους γονείς του και για να κοιμηθεί ξανά, χρειάζεται βοήθεια. Κάθε παιδί και κάθε γονέας ενεργοποιούν διαφορετική φόρμουλα για να το πετύχουν. Σε αυτό το άρθρο δεν θα ασχοληθούμε με το εάν, πότε, πώς και κυρίως πού θα πρέπει να κοιμάται ένα παιδί, αλλά με το τι γίνεται στο μυαλό του όταν κοιμάται, με άλλα λόγια με τα όνειρα των παιδιών προσχολικής ηλικίας.

Τι είναι τα όνειρα;
Τα όνειρα είναι το πιο μυστήριο και ενδιαφέρον στοιχείο του ύπνου και απασχολούν τον άνθρωπο εδώ και αιώνες. Πρόκειται για μια διαδοχή εικόνων, ιδεών, συναισθημάτων και αισθήσεων που συμβαίνει χωρίς τη θέληση του μυαλού κατά τη διάρκεια ορισμένων σταδίων του ύπνου. Ερευνητές έχουν υπολογίσει πως οι περισσότεροι άνθρωποι ξοδεύουν ονειρευόμενοι 6 χρόνια περίπου ως τα 70 χρόνια της ζωής τους.
Στο παρελθόν, τα όνειρα θεωρούντο ευνοϊκή ή εχθρική φανέρωση ανώτερων δαιμονικών ή θεϊκών δυνάμεων. Η ψυχολογική ερμηνεία τους έχει την απαρχή της στη σκέψη του Αριστοτέλη, για τον οποίον αποτελούσαν απλώς τη δραστηριότητα του πνεύματος κατά τη διάρκεια του ύπνου, και δεν σήμαιναν καμιά επικοινωνία με τον θεό.
Ο Φρόιντ ήταν ο πρώτος επιστήμονας που ασχολήθηκε με την ερμηνεία των ονείρων, το 1900, και πίστευε ότι τα παιδικά όνειρα έχουν ένα κοινό σημείο: Τις επιθυμίες τους και το πώς θα τις εκπληρώσουν. Θεωρούσε, επίσης, ότι εκτός από τα όνειρα ως εκπλήρωση επιθυμιών υπάρχουν και τα τραυματικά όνειρα, τα οποία οφείλονται σε δύσκολες συνθήκες που έχουν βιώσει οι άνθρωποι σε μικρή ηλικία.
Η βασική θεωρία που αποδέχονται σήμερα οι νευροβιολόγοι είναι ότι η λειτουργία των ονείρων συνδέεται άμεσα με την επεξεργασία των πληροφοριών που έχουν συλλεχθεί κατά τη διάρκεια της ημέρας. Τα όνειρα  ενδυναμώνουν τη μνήμη και τη γνώση και πλέον τα αναγνωρίζουμε ως ένα από τα σημαντικότερα γρανάζια του ψυχικού μας κόσμου. Είναι ένας σοφός μηχανισμός μέσα στον οποίο μεταβολίζονται εμπειρίες, συναισθήματα και γεγονότα, που επιστρέφουν υπό άλλη μορφή, ώστε να μας βοηθήσουν να επιβιώσουμε.  

Εν αρχή ην η φαντασία 
Η φαντασία του παιδιού προσχολικής ηλικίας είναι τόσο έντονη, που μπορεί να το οδηγήσει να επιμένει πως υπάρχουν τέρατα ή πλάσματα των παραμυθιών κάτω από το κρεβάτι του, μέσα στην ντουλάπα του, στο συρτάρι του γραφείου του ή πίσω από την πόρτα.
Τα παιδιά σε τόσο μικρή ηλικία βρίσκονται κάθε μέρα αντιμέτωπα με ολοένα και περισσότερα καινούργια ερεθίσματα και συχνά δεν έχουν κατακτήσει ακόμα την ικανότητα να εκφράσουν με λόγια όσα αισθάνονται. Αυτή τους τη δυσκολία έχουν την έμφυτη ικανότητα να την «επεξεργαστούν» τόσο μέσα από το παιχνίδι όσο και μέσα από τα όνειρα! Τα όνειρα των παιδιών προσχολικής ηλικίας, όπως τα παιχνίδια ή οι κατασκευές τους,  είναι ένα παραθυράκι στον εσωτερικό τους κόσμο! Αν παρακολουθήσουμε τι παίζουν, αν δούμε τι φτιάχνουν, αν ακούσουμε τι ονειρεύονται, μπορούμε να καταλάβουμε και τι τα απασχολεί.

Κοιμάμαι κι ονειρεύομαι…
Αν και ο παιδικός κόσμος των ονείρων είναι προσβάσιμος από τους μεγάλους και από τα ίδια τα παιδιά μόνο από την ηλικία των 3 χρονών και μετά, όταν δηλαδή μπορούν πια να διηγηθούν τα όνειρά τους, ακόμα και ένα βρέφος έχει πολύ δραστήρια ονειρική ζωή. Το διαπιστώνουμε παρακολουθώντας το, ενώ κοιμάται, να πιπιλίζει πιο έντονα την πιπίλα του κάποιες στιγμές, να χαμογελά, να βγάζει φωνούλες. Αν είναι λίγο μεγαλύτερο, λέει και λεξούλες.
Αξίζει εδώ να σημειώσουμε ότι το περιεχόμενο και η μορφή των ονείρων που βλέπει ένα άτομο αντανακλά το διανοητικό του επίπεδο. Η ανάπτυξη του ονείρου, δηλαδή, συμβαδίζει με τη γνωστική του ανάπτυξη και την αντίληψη που έχει για τον εαυτό του και τους άλλους. Αυτό συμβαίνει και με τα παιδιά. Παρατηρώντας τα καθώς κοιμούνται, διαπιστώνουμε πως –παρόλο που δεν είναι σε θέση να εκφράσουν τις επιθυμίες, τους φόβους και τις αγωνίες τους–, έχουν όνειρα ζωντανά, αν και απλοϊκά, και τα βιώνουν αλλάζοντας τις εκφράσεις του προσώπου τους· πολλές φορές χαμογελούν στον ύπνο τους, άλλες κλαίνε.
Συνήθως ονειρεύονται πράγματα που αγαπούν, όπως τα παιχνίδια τους, τους φίλους και την οικογένειά τους, ζωάκια και ήρωες κινουμένων σχεδίων. Οι σκηνές είναι φανταστικές και σπάνια συμμετέχουν τα ίδια σε πρώτο πρόσωπο (αυτό θα γίνει όταν μεγαλώσουν, προς την εφηβεία), ενώ δεν παρουσιάζονται ακόμα διαφορές ανάλογα με το φύλο τους. Οι εικόνες είναι σχεδόν στατικές και απλές, ενώ οι πράξεις που περιγράφουν περισσότερο τα παιδιά είναι ο ύπνος και το φαγητό, σαν να είναι το σκηνικό στημένο γύρω από τις βασικές, απλές, αλλά απόλυτα σημαντικές ανάγκες τους.
Με άλλα λόγια, τα όνειρα των παιδιών προσχολικής ηλικίας είναι υποτυπώδη και στατικά (όπως αυτά των ενηλίκων με βλάβες του οπτικού-συνειρμικού φλοιού), παρά την ύπαρξη του ύπνου των ονείρων, γνωστού ως REM – όταν τα μάτια κινούνται. Η πλήρης ανάπτυξη των ονείρων ξεκινάει μετά τα εφτά χρόνια, καθώς τότε περίπου ωριμάζει το κεντρικό νευρικό σύστημα και η ικανότητα του παιδιού να αντιληφθεί τον χώρο στο σύνολό του, ικανότητα που συσχετίζεται με τη συχνότητα ανάκλησης των ονείρων.

Από τα όνειρα στους εφιάλτες 
Το είδος των ονείρων που βλέπει κάθε παιδί έχει άμεση σχέση με τα τρέχοντα  προσωπικά του ενδιαφέροντα και επηρεάζεται άμεσα από τις συνθήκες ζωής και το περιβάλλον του. Επίσης, έχει παρατηρηθεί πως η φύση του ονείρου επηρεάζεται από τον τύπο της προσωπικότητάς του παιδιού. Για παράδειγμα, τα παιδιά με πιο επιθετικές συμπεριφορές δείχνουν μεγαλύτερη επιθετικότητα στα όνειρά τους από ό,τι άλλα παιδιά. Τα παιδιά που βιώνουν με μεγαλύτερο άγχος τις καταστάσεις βλέπουν, κατά κανόνα, όνειρα με αρνητικά θέματα, τα οποία διαταράσσουν τον ύπνο τους. Δυσάρεστα όνειρα βλέπουν επίσης  τα παιδιά όταν είναι άρρωστα. Τι γίνεται, λοιπόν, όταν το όνειρο καταλήγει σε εφιάλτη;
Το 1969, ο Ελβετός φιλόσοφος, φυσικός επιστήμονας και ψυχολόγος Ζαν Πιαζέ, γνωστός για τις μελέτες του σχετικά με τα παιδιά, ρωτά τον εξάχρονο Ζεγκ:
«Από που έρχονται τα όνειρα;»
«Έρχονται από τη νύχτα».
«Τι εννοείς “έρχονται από τη νύχτα”;»
«Εννοώ ότι τα φτιάχνει η νύχτα».
«Έρχεται μόνο του το όνειρο;»
«Όχι».
«Τι είναι εκείνο που το κάνει;»
«Η νύχτα».
«Πού βρίσκεται το όνειρο;»
«Κατασκευάζεται στο δωμάτιο».
«Από πού έρχεται το όνειρο;»
«Από τον ουρανό».
«Το όνειρο φτιάχνεται στον ουρανό;»
«Όχι».
«Πού κατασκευάζεται;»
«Στο δωμάτιο».

Οι έρευνες του Πιαζέ κατέδειξαν πως τα παιδιά προσχολικής ηλικίας νομίζουν ότι τα όνειρα κατασκευάζονται έξω από το σώμα τους και αποτελούνται από πράγματα αληθινά. Επίσης, πιστεύουν ότι δημιουργούνται κάπου μέσα στο δωμάτιο τους ή ακόμα και ακριβώς δίπλα τους και ότι κατασκευάζονται από πλάσματα ή άλλες δυνάμεις. Χάρη στον Πιαζέ και στα ευρήματά του καταλαβαίνουμε πως είναι απόλυτα λογικό τα μικρά μας να ταράζονται κάθε φορά που κάποιο όνειρο δεν είναι ευχάριστο.  Εκτός από υπομονή, κάνουμε τα εξής: 

• Αν το παιδί μας ξυπνήσει με κλάματα μέσα στη νύχτα επειδή είδε ένα κακό όνειρο, είναι σημαντικό να το κρατήσουμε στην αγκαλιά μας και να του μιλήσουμε με απαλή φωνή, καθησυχαστικά, χωρίς πολλές κουβέντες, εξηγώντας του ότι δεν ήταν αληθινό.
• Όσο πιο μικρό είναι, τόσο πιο σημαντικό είναι να μείνουμε κοντά του μέχρι να ηρεμήσει και να διαβεβαιωθεί πως είναι ασφαλές, ακόμα και αν εμείς μεταφερθούμε στο διπλανό δωμάτιο.
• Αν το παιδί θέλει να μοιραστεί μαζί μας αυτό που είδε το επόμενο πρωί, είναι σημαντικό να το ακούσουμε, δίχως να υποτιμήσουμε τον φόβο του. Προσοχή! Δεν ανοίγουμε εμείς κουβέντα, παρά μόνο αν το ζητήσει το ίδιο.
• Αν η ανησυχία του παραμένει και ο εφιάλτης επανέρχεται, ίδιος ή παρόμοιος, τότε του ζητάμε να ζωγραφίσει ή να συζητήσει αυτό που είδε. Αυτό θα μας βοηθήσει να καταλάβουμε εάν υπάρχει κάτι συγκεκριμένο που το αγχώνει.
• Τονίζω πως οφείλουμε να προστατεύουμε τα μικρά μας από πράγματα που τους προκαλούν ανησυχία, όπως τηλεοπτικά προγράμματα ή διαδικτυακά παιχνίδια. Όσο πιο μικρά είναι, τόσο πιο δύσκολα ξεχωρίζουν το πραγματικό από το φανταστικό. Να το θυμόμαστε πάντα αυτό!

Καθώς ο ανθρώπινος εγκέφαλος ωριμάζει χρειάζεται και τα τρομαχτικά όνειρα, προκειμένου να επεξεργαστεί σημαντικές πληροφορίες. Όσο τα παιδιά έρχονται σε επαφή όλο και πιο πολύ με την πραγματικότητα, θα μπορούν να ηρεμούν τον εαυτό τους δίχως τη βοήθειά μας. Ή τέλος πάντων θα μας χρειάζονται όλο και λιγότερο. Αυτό δεν είναι άλλωστε το ζητούμενο; Κάτι ακόμα… Αν αναλογιστούμε τα δικά μας όνειρα και τους δικούς μας εφιάλτες, ίσως καταλάβουμε αρκετά και για την παραγωγή ονείρων των παιδιών μας. Όσο είμαστε εμείς σε επαφή με την ψυχική σκευή μας, άλλο τόσο θα βοηθήσουμε και τα μικρά μας να έρθουν σε επαφή με τον κόσμο μέσα τους και να τον διαχωρίσουν από εκείνον έξω τους. Όνειρα γλυκά!

Η Σουζάνα Παπαφάγου είναι κλινική ψυχολόγος-οικογενειακή ψυχοθεραπεύτρια.