Ηλιόλουστο ανοιξιάτικο πρωινό στο κέντρο της Αθήνας, έξω από την «ιερή τριάδα» της Πανεπιστημίου. Οι ντόπιοι πάντα ξεχωρίζουν καθώς προσπερνούν βιαστικά τους τουρίστες που, αναψοκοκκινισμένοι και κεφάτοι, φωτογραφίζουν τα πανέμορφα νεοκλασικά κτίρια. Προσπερνώντας τους, περνάω για πρώτη φορά τις θύρες της Ακαδημίας Αθηνών. Στο δροσερό εσωτερικό του παλαιότερου ερευνητικού φορέα της χώρας η υπάλληλος σηκώνει το κεφάλι της και με κοιτάει απορημένα.
«Τι ώρα είναι;» με ρωτάει.
Κοιτάζω το ρολόι μου, κάπως θεατρικά αφού γνωρίζω την απάντηση.
«Έντεκα παρά τρία λεπτά», της χαμογελάω.
«Α, εντάξει!» αναφωνεί κι αμέσως σηκώνεται.
Την ακολουθώ κατά πόδας, καθώς μου ανάβει ένα ένα τα φώτα της έκθεσης με τίτλο «Ελευθερίας αφηγήσεις – Η Ακαδημία Αθηνών τιμά το 1821». Όσο μου ετοιμάζει τον χώρο, απολαμβάνω το φροντισμένο κτίριο με τα περίτεχνα ταβάνια, τα στολισμένα κιονόκρανα, και τις επιτοίχιες επενδύσεις πράσινου μαρμάρου. Η υπεύθυνη μου εξηγεί τη μουσειογραφία της έκθεσης και με αφήνει να την απολαύσω. Μόνη μου. Εντελώς όμως, αφού δυστυχώς δεν υπάρχει άλλος επισκέπτης, μεγάλος ή μικρός!
Δεν είναι μεγάλη – κάθε άλλο. Αλλά πολλά από τα αντικείμενα που εκθέτει δεν τα έχω ξαναδεί. Κι ας είδαμε στην Αθήνα τόσες εκθέσεις για τα διακόσια χρόνια από το 1821, τα τελευταία δύο χρόνια. Από την επιδραστική και τόσο αδικημένη, λόγω πανδημίας, έκθεση της χρονιάς του Μουσείου Μπενάκη «1821: πριν και μετά» και τη χιουμοριστική «Το ’21 αλλιώς» με Playmobil, που ξεκίνησε την πορεία της στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο (παλιά Βουλή) και βγήκε σε… τουρνέ, έως την εντελώς ξεχωριστή «Αρχαιολατρεία και Φιλελληνισμός – Συλλογή Θανάση και Μαρίνας Μαρτίνου» του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης και την (επίκαιρη από πολλές απόψεις) «Η Γυναίκα στην Επανάσταση του 1821» του Ιδρύματος Θεοχαράκη, ανάμεσα σε πολλές άλλες.
Το 2021 τελείωσε, ήρθε το ’22 με τη δική του σημαντική, μα λιγότερο λαμπρή, επέτειο που όμως δε μετουσιώθηκε σε αντίστοιχο αριθμό εκθέσεων. Αντιθέτως, οι πρωτοβουλίες για το 1821 καλά κρατούν, και μάλιστα επιλέγουν διαφορετικές και πολύ ενδιαφέρουσες αφηγήσεις. Χαίρομαι να βλέπω φορείς που παραδοσιακά απευθύνονταν σε πολύ συγκεκριμένα κοινά να κάνουν τέτοια καταπληκτικά ανοίγματα και μάλιστα επιλέγοντας φρέσκες οπτικές, ώστε να ερμηνεύσουν κι όχι απλώς να εξηγήσουν τα εκθέματα και την ιστορία. Άλλωστε, πόσα πορτρέτα των αγωνιστών να δούμε; Και πόσες αφηγήσεις περί μαχών να ακούσουμε, χωρίς την οπτική της κατανόησης της ανθρώπινης δράσης που διαμόρφωσε τις συνθήκες και το αποτέλεσμα;Ελευθερίας αφηγήσεις
Αυτό έχω να πω στους φίλους που ρώτησαν πώς μου φάνηκε η έκθεση στην Ακαδημία Αθηνών, κι αν άξιζε να πάνε με τα παιδιά τους. Σκέφτηκα αρχικά να μεταφέρω με ακρίβεια τι είχα δει. «Εξαιρετικά σπάνια βιβλία, εκδόσεις του Κοραή, του Γαζή, του Ιρλανδού Dodwell… για να μην πούμε για τις προσωπικές επιστολές του Κωλέττη ή τα σωσμένα άρθρα εφημερίδων για τις πρόβες προετοιμασίας του Εθνικού Ύμνου». Τους φαντάστηκα να ξεφυσάνε βαριεστημένοι και δαγκώθηκα. Αφού τελικά δεν συνάντησα μόνο αυτά στο κτίριο της Ακαδημίας Αθηνών (που αξίζει από μόνο του μια επίσκεψη).
Στην πραγματικότητα είδα μια διαφορετική όψη της επανάστασης, στην οποία τα αντικείμενα έχουν τον ρόλο αφηγητή όχι μόνο για τα ίδια τα ιστορικά γεγονότα αλλά και για τη δομή της κοινωνίας όπως ήταν τότε, και μπορούν να εξηγηθούν διαφορετικά, ανάλογα με τις παραστάσεις του κάθε επισκέπτη.
Συνάντησα την ανάγκη των ανθρώπων να καταγράψουν όσα έζησαν πριν σβηστούν από τη μνήμη, τη δική τους ή τη συλλογική: η κοινή βιογραφία του Μπότσαρη και του Καραϊσκάκη τυπώθηκε ήδη το 1828, ενώ ακόμη νωρίτερα, το 1825, κι ενώ ο Ιμπραήμ κατέφθανε στον ελλαδικό χώρο, στο Λονδίνο τυπωνόταν ένα βιβλίο με τις σκέψεις και τις επιστολές του Λόρδου Βύρωνα για την Ελληνική Επανάσταση.
Συγκινήθηκα από την ανάγκη για ομορφιά κι αγάπη, ακόμη και μέσα στον ζόφο μιας Ευρώπης σε αναβρασμό: η πορσελάνινη πίπα του Βύρωνα ήταν διακοσμημένη με το πορτρέτο της μούσας του.
Χάζεψα τον πατέρα του βασιλιά Όθωνα – «τι δανδής!» κρυφοχαμογέλασα, παρατηρώντας την αυθεντική, απρόσμενα μποέμικη ομορφιά του, που εκείνα τα χρόνια πρέπει να δημιουργούσε πραγματική αίσθηση.
Ενώ το βιβλίο του Dodwell μου έμοιαζε λίγο με του «Κουτιού τα Παραμύθια» (τόσο μεγάλο και με υπέροχα, ζωντανά χρώματα!), και σαν να περίμενα… τον Φιόγκο, τον Ρούχλα, τον Σεβαστιανό και τη Μελιά να μου αφηγηθούν τι είδε ο περιηγητής στον ελλαδικό χώρο. Πόσο μαγικές πρέπει να φάνταζαν αυτές οι εικόνες στα μάτια των Ευρωπαίων που ξεφύλλιζαν το βιβλίο! Και για πρώτη φορά σκέφτηκα πως αυτά τα βιβλία, δημιουργημένα πριν από την αρχή της Επανάστασης, ονοματίζουν ξέχωρα μία «Ελλάδα», που στην ουσία δεν υπάρχει, αλλά επί αιώνες είναι επαρχία μιας αυτοκρατορίας.
Με συγκίνησε η καταγραφή των κλέφτικων τραγουδιών και η συμπερίληψή τους σε γαλλικό βιβλίο που εκδόθηκε εκείνα τα χρόνια στην ελληνόφιλη Γαλλία. Άλλωστε, η ανθρώπινη πλευρά κάθε γεγονότος, η καθημερινότητα των ανθρώπων δηλαδή, μιλάει περισσότερο στην ψυχή του μουσειοεπισκέπτη και δημιουργεί αναμνήσεις διαρκείας. Αυτό το γνωρίζουμε σήμερα καλά και το αξιοποιούμε όταν σχεδιάζουμε μια νέα έκθεση. Το άλλο κλειδί της επιτυχίας μιας έκθεσης είναι η σχετικότητα με τη ζωή σήμερα: το μάτι μου έπεσε σε γραπτή απόφαση του ηγεμόνα της Μολδαβίας για ετήσια χρηματοδότηση του Γυμνασίου Σμύρνης. Η ζωή κάνει κύκλους· σκέφτηκα αμέσως τα σημερινά γεγονότα στην ευρύτερη περιοχή.Πώς μάθαιναν οι Έλληνες γράμματα στην Τουρκοκρατία;
Όσο για τη Γραμματική του Νεόφυτου Δούκα, αυτή συνομιλεί εννοιολογικά με τη φανταστική έκθεση του Μορφωτικού Ιδρύματος της Ελληνικής Τραπέζης (ΜΙΕΤ), «Πώς μάθαιναν οι Έλληνες γράμματα από την Άλωση μέχρι την Επανάσταση (1453-1821)», που φιλοξενείται στο Παλιό Χρηματιστήριο Αθηνών… άλλο ανεξερεύνητο στολίδι της πόλης. Ήταν τόσο όμορφο το κτίριο που δυσκολεύτηκα να συγκεντρωθώ στα εκθέματα, κι αν δε μας είχε καθηλώσει στην ξενάγηση η υπεύθυνη μουσειολόγος της έκθεσης κ. Έλια Βλάχου, θα είχα μείνει να κοιτάζω το καταπληκτικότερο ζωγραφισμένο ταβάνι της πόλης.
«Μας ενέπνευσαν τα αποτελέσματα μεγάλης έρευνας που είχε διενεργήσει η εφημερίδα Καθημερινή κατά τη διάρκεια του 2021 για τις γνώσεις των Ελλήνων περί της Ελληνικής Επανάστασης», μας λέει η κ. Βλάχου, αναφέροντας στη συνέχεια το κρυφό σχολειό, το οποίο η πλειονότητα των Ελλήνων συνεχίζει να θεωρεί ιστορική πραγματικότητα. Η μη ύπαρξή του τεκμηριώνεται ψύχραιμα στην έκθεση, χάρη σε ένα φανταστικό έκθεμα που κάνει χρήση οπτικοακουστικών μέσων. Γενικά η έκθεση έχει αξιοποιήσει υπέροχα τις νέες τεχνολογίες: ένας διαδραστικός χάρτης μάς γνωρίζει όλες τις ανώτερες σχολές της ελληνικής επικράτειας, ενώ σε άλλον μαθαίνεις να γράφεις και να διαβάζεις όπως δίδασκαν οι δάσκαλοι της εποχής… χρησιμοποιώντας τα διαθέσιμα βιβλία.
Είδαμε, επίσης, το πρώτο ελληνικό βιβλίο που τυπώθηκε ποτέ, μια ελληνική γραμματική, καθώς και μια εντυπωσιακή συλλογή από μαθηματάρια. Μα, είναι τα μαθηματάρια; «Τα χειρόγραφα “σχολικά εγχειρίδια” της Tουρκοκρατίας, που περιέχουν σχολιασμένα αρχαία ελληνικά ή εκκλησιαστικά κείμενα. Το κείμενο γράφεται με μεγαλύτερα έντονα γράμματα, ενώ στα διάστιχα και στο περιθώριο σημειώνονταν τα σχόλια», εξηγεί η κυρία Βλάχου με μπόλικη διάθεση να μας λύσει όλες τις απορίες.
Η παρουσία της πολύτιμη, αλλά και η επιτυχία της έκθεσης έγκειται στο ότι και… σόλο θα μαθαίναμε πολλά! Έχει τόσο ωραία και εύπεπτη εννοιολογική προσέγγιση, που μπορείς να ανακαλύπτεις με τις ώρες. Στο κλείσιμο, ο επισκέπτης «ξεφυλλίζει» τα σπάνια βιβλία μιας παλαιότατης βιβλιοθήκης σε ψηφιακή μορφή, ενώ βλέπει τα αυθεντικά μπροστά του σε μια αναβιωμένη βιβλιοθήκη μιας άλλης εποχής, και μετά, στον «Κύβο της Γνώσης», μπορεί να κάνει τα πειράματα που έκαναν οι μαθητές της περιόδου εκείνης.
Από την έκθεση απουσιάζει το κακώς εννοούμενο πάθος. Από τον ρόλο της εκκλησίας στο «αναλυτικό πρόγραμμα σπουδών» (ή στην απουσία του) και στις σχέσεις μαθητών και εκπαιδευτικών, είναι όλα εκεί και παρουσιάζονται με ψυχραιμία. Κανείς άλλος φορέας δεν θα μπορούσε να στήσει μια τέτοια έκθεση: το ΜΙΕΤ συνδυάζει την καταπληκτική συλλογή και τη φοβερή ομάδα.Και τα παιδιά; Πώς θα εντυπωσιαστούν;
Μήπως, όμως, τα θέματα των δύο εκθέσεων σας φαίνονται πολύ συγκεκριμένα; Αναρωτιέστε τι θα βρείτε να εξάψετε τη φαντασία των παιδιών σας; Σύμφωνα με έρευνες, το ανθρώπινο μυαλό είναι φτιαγμένο ώστε να εντυπωσιάζεται με καθετί καινούργιο και να θυμάται ευκολότερα νέες πληροφορίες που συνδυάζονται με ήδη γνωστά στοιχεία. Στην έκθεση του ΜΙΕΤ τα τεχνολογικά εκθέματα θα προσελκύσουν την προσοχή των μικρών επισκεπτών ούτως ή άλλως. Επιπρόσθετα, μπορείτε να οπλιστείτε με αναγνωστάρια για να κάνετε τις δικές σας συγκρίσεις ανάμεσα στα σχολικά βιβλία, αλλά και τη σχολική εμπειρία εν γένει, των διαφόρων γενεών μαθητών. Επίσης, μπορείτε να εμπλέξετε τον παππού ή τη γιαγιά, αφού η διαγενεακή αλληλεπίδραση σε περιβάλλον μουσείου κάνει το παρελθόν πιο επίκαιρο. Ο παππούς κι η γιαγιά έχουν βιώσει διαφορετικές σχολικές δομές και ίσως έχουν να αφηγηθούν και τις ιστορίες των δικών τους προγόνων. Η μουσειακή εμπειρία, λοιπόν, θα αποτελέσει αφορμή για γνωριμία με το οικογενειακό παρελθόν, με άρωμα νοσταλγίας. Άλλωστε πάντα η μουσειακή επίσκεψη σε οικογενειακό πλαίσιο φαίνεται να σχετίζεται με συζητήσεις και ανταλλαγή εμπειριών.
Όσο για την Ακαδημία Αθηνών, μια πρόταση είναι να επιλεγεί ένας ήρωας της Επανάστασης και να αναζητηθούν στοιχεία που τον/την αφορούν σε διάφορα μουσεία. Στο τέλος της διαδικασίας, θα έχετε δημιουργήσει ένα πρωτότυπο λεύκωμα με πληροφορίες, που μπορείτε να χρησιμοποιήσετε στη συνέχεια ποικιλοτρόπως: να γράψετε μια πλήρη βιογραφία του ήρωα ή να συνθέσετε φανταστικά κομμάτια του προσωπικού του ημερολογίου. Μια άλλη ιδέα είναι να επιλέξει το παιδί μερικά εκθέματα που του έκαναν εντύπωση και να γίνει η φωνή τους, δίνοντας λίγες πληροφορίες ώστε μετά να τα εντοπίσετε εσείς στον χώρο. Τέλος, μπορείτε να ξεχωρίσετε τρία εκθέματα και να ζητήσετε από το παιδί να βρει τι τα συνδέει ή να φτιάξει μια ιστορία και με τα τρία μαζί. Ακόμη κι αν η ιστορία δεν είναι ιστορικά ακριβής, θα έχετε διασκεδάσει στο μουσείο χρησιμοποιώντας τη φαντασία σας και κάνοντας μια δραστηριότητα από κοινού που θα δημιουργήσει ακόμα μια χαρούμενη οικογενειακή ανάμνηση. Κι αν δεν είναι αυτό το ζητούμενο, τότε ποιο είναι;

«Ελευθερίας αφηγήσεις – η Ακαδημία Αθηνών τιμά το 1821»
Διάρκεια Έκθεσης: 30/03/2022 έως 30/07/2022
Τοποθεσία: Μέγαρο Ακαδημίας Αθηνών, Πανεπιστημίου 28, Αθήνα
Ωράριο λειτουργίας: Δευτέρα – Παρασκευή, 11.00 έως 17.00
Εκπαιδευτικές και ομαδικές ξεναγήσεις κατόπιν επικοινωνίας στην ηλεκτρονική διεύθυνση: academy1821@academyofathens.gr
Ο κατάλογος της έκθεσης διατίθεται από το βιβλιοπωλείο της Ακαδημίας Αθηνών

Πώς μάθαιναν οι Έλληνες γράμματα από την Άλωση μέχρι την Επανάσταση (1453-1821)
Περιοδική έκθεση του Μορφωτικού Ιδρύματος της Εθνικής Τραπέζης
Διάρκεια: 13 Απρ 2022 – 30 Ιουν 2022
Ωράριο λειτουργίας: 10.00-18.00
Πληροφορίες: Δευτέρα-Κυριακή (εκτός επισήμων αργιών) Σχολικές/ομαδικές επισκέψεις και ξεναγήσεις κατόπιν συνεννόησης στο email: sophiapel@yahoo.com και στο 210 3221335.

Η Βασιλική Μαρκάκη είναι μουσειολόγος, μουσειοπαιδαγωγός (interdisciplinary museum educator), συγγραφέας, και υποψήφια διδάκτωρ σε θέματα marketing των πωλητηρίων μουσείων.
Instagram: @vassiliki.markaki