Όπως έχω ξαναγράψει, παλαιότερα δεν συμφωνούσα με τις παιδικές διασκευές κλασικών μυθιστορημάτων, αν και ουσιαστικά κι εμένα η πρώτη μου επαφή με τους περισσότερους κλασικούς έγινε μέσω διασκευών. Ίσως διότι τα κείμενα τα οποία είχα συνάντησει ήταν κατά μία (ή και περισσότερες) έννοια προβληματικά, ίσως γιατί πίστευα ότι με τον τρόπο αυτό το παιδί μεγαλώνοντας δεν θα μπει στον κόπο να διαβάσει το αυθεντικό μυθιστόρημα, αλλά θα μείνει με την προσαρμοσμένη –και λειψή– ανάμνηση του. Τι με έκανε να αλλάξω γνώμη;  Πρώτον, το γεγονός ότι πλέον στην ελληνική αγορά κυκλοφορούν ιδιαίτερα φροντισμένες διασκευές, ορισμένες αληθινά αριστουργήματα, με τα εύσημα να δίνονται στους νέους δημιουργούς (συγγραφείς και εικονογράφους). Και δεύτερον το γεγονός ότι είμαι πλέον σχεδόν πεπεισμένη ότι ελάχιστα από τα σημερινά παιδιά, τα παιδιά της οθόνης, θα τολμήσουν μεγαλώνοντας να έρθουν αντιμέτωπα με τα αυθεντικά κλασικά κείμενα. Οι λόγοι για αυτό είναι πολλοί και δεν είναι η ώρα να το συζητήσουμε. Ας μείνουμε στο ότι μία καλή διασκευή τούς συστήνει πανανθρώπινες ιστορίες πάνω στις οποίες πάτησε και χτίστηκε η σύγχρονη λογοτεχνία· ιστορίες τις οποίες διαφορετικά δεν θα γνώριζαν ποτέ. Αφήστε που μια καλή διασκευή μού δίνει την ελπίδα ότι μπορεί μία αφήγηση να μείνει χαραγμένη μέσα στο μυαλό των μικρών αναγνωστών και εν τέλει να θελήσουν μελλοντικά να την προσεγγίσουν μέσα από την αυθεντική της εκδοχή. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα βιβλίου που ήρθε πρόσφατα στα χέρια μου είναι Οι Άθλιοι του Βίκτωρος Ουγκό, σε μια διασκευή, για λογαριασμό των Εκδόσεων Διόπτρα, του (πολυαγαπημένου μου συγγραφέα και διανοούμενου) Μιχάλη Μακρόπουλου, σε εικονογράφηση του σπουδαίου καλλιτέχνη Βασίλη Κουτσογιάννη, που, παρά το νεαρό της ηλικίας του, έχει κατακτήσει με τις δουλειές του τις καρδιές όλων όσοι ασχολούμαστε με το παιδικό βιβλίο.

Ποιοι είναι Οι Άθλιοι

Για να είμαι ειλικρινής και η δική μου πρώτη επαφή με το συγκεκριμένο μυθιστόρημα έγινε μέσα από τα κλασικά εικονογραφημένα, άρα από μία (μάλλον καλή) διασκευή και έπειτα από ένα υπερσυντημημένο και κακοκομμένο κείμενο εκδοτικού οίκου της δεκαετίας του ’80, που ειδικευόταν στις παιδικές διασκευές. Κάτι προσπάθησε να μου πει, όμως δεν μου το είπε. Κρατώντας, όμως, την ανάμνηση του κλασικού εικονογραφημένου και ως γαλλοτραφής και λάτρης της λογοτεχνίας, στη δευτέρα λυκείου, μία περίοδο που “ξεκοκάλιζα” μανιωδώς τους κλασικούς τόλμησα να διαβάσω και τους πέντε τόμους των Αθλίων, στη μετάφραση των εκδόσεων Ζαχαρόπουλος. Προφανώς, και τότε ήμουν η εξαίρεση. Οι περισσότεροι της γενιάς μου γνώρισαν τη μεγαλειώδη αφήγηση του Ουγκό μέσα από την ομώνυμη ταινία του 1998, με πρωταγωνιστές τους Liam Neeson, Geoffrey Rush και Uma Thurman ή από το musical του 2012 με τους Hugh Jackman, Anne Ηathaway και Russell Crowe. Κι όσο καλή κι αν είναι μια ταινία, κατά τη γνώμη μου δεν αγγίζει ποτέ την βαθιά ουσία ενός γραπτού κειμένου. 

Ήρθε, λοιπόν, η ώρα να γνωρίσουν και τα παιδιά μας αυτό το σπουδαίο, πανανθρώπινο μυθιστόρημα του Ουγκό, ένα από τα δημοφιλέστερα του 19ου αιώνα,  μέσα από το χαρτί και όχι μέσα από την οθόνη. Οι εκδόσεις Διόπτρα τόλμησαν και δικαιώθηκαν. Ο Μιχάλης Μακρόπουλος και ο Βασίλης Κουτσογιάννης παρουσιάζουν στους μικρούς αναγνώστες από 9 ετών και θυμίζουν στους γονείς τους, ως μια ενιαία αφήγηση, τη σειρά ιστοριών με συνδετικό κρίκο τον περίφημο Γιάννη Αγιάννη (ελληνοποίηση του Jean Valjean), που παρουσιάζουν τις άθλιες συνθήκες ζωής μεγάλου μέρους των Γάλλων πολιτών, μετά το τέλος της Επανάστασης και το πρώτο μισό του 19ου αιώνα. Προφανώς, δεν έχω κάτι να γράψω επί του βιβλίου, επί της αυθεντικής δηλαδή ιστορίας του Ουγκό. Θέλω, όμως, να συγχαρώ τον Μακρόπουλο που κατάφερε να  συμπυκνώσει  χιλιάδες σελίδες σε μία εύληπτη αφήγηση, που σίγουρα δεν θα αφήσει ασυγκίνητο κανέναν αναγνώστη και σίγουρα θα τον βάλει στο κλίμα μιας εντελώς διαφορετικής από τη δική του ζωής, αυτής των εξαθλιωμένων ανθρώπων στη Γαλλία πριν από 200 περίπου χρόνια.

Η ιστορία

Όλα άρχισαν το 1796, για μία φρατζόλα ψωμί. Ο Γιάννης Αγιάννης, ένας νεαρός άντρας με ταλαιπωρημένη όψη και μάτια γεμάτα φόβο και καλοσύνη, συνελήφθη γιατί έκλεψε από έναν φούρνο ένα ψωμί, για να φάει ο ίδιος, η χήρα αδερφή του και τα παιδιά της. Ο Γιάννης Αγιάννης καταδικάστηκε αρχικά σε πέντε χρόνια φυλάκιση κι έγινε ο πιο ρωμαλέος από τους φυλακισμένους, μα τα πέντε χρόνια έγιναν δεκαεννέα, μια και αποπειράθηκε αρκετές φορές να δραπετεύσει. Όταν μπήκε στη φυλακή ήταν ένας νεαρός άντρας και όταν βγήκε ήταν ένας πρόωρα γερασμένος μεσήλικος, τσακισμένος από τις κακουχίες. 

Η περιπέτεια του Γιάννη Αγιάννη εκτός φυλακής ξεκινάει το 1815. Ο επίσκοπος Μυριέλ, ένας άνθρωπος καλός, του δίνει την ευκαιρία για μία νέα ζωή. Ο Γιάννης Αγιάννης αμφιταλαντεύεται για το αν πρέπει/μπορεί να ακολουθήσει ή όχι τον δρόμο της ηθικής. Τελικά, με το νέο όνομα Μαντλέν κατορθώνει να δουλέψει και να γίνει ως και δήμαρχος στην πόλη Μον-Σιρ-Μερ. Εκεί, συναντά τον κακό του δαίμονα, τον σκληρό αστυνομικό Ιαβέρη, που τον θυμάται από τα χρόνια της φυλακής και αποφασίζει να τον καταστρέψει, καθώς τον θεωρεί έναν κοινό κλέφτη. Εντωμεταξύ, ο Αγιάννης-Μαντλέν έχει γνωρίσει και στηρίζει μία εργάτρια, τη Φαντίν, που δουλεύει σκληρά μήπως και καταφέρει να πάρει πίσω την κόρη της Κοζέτ (που στις πρώτες ελληνικές μεταφράσεις γνωρίσαμε ως Τιτίκα) από την οικογένεια των Θεναρντιέ, στο πανδοχείο των οποίων την έχει στείλει ως παρακόρη. Παρά τον θάνατο της Φαντίν και παρόλο που ο Ιαβέρης αναγκάζει τον Γιάννη Αγιάννη να αποκαλύψει την παλιά ταυτότητά του και να ξεκινήσει να ζει και παλι ως φυγάς, ο πρωταγωνιστής μας σώζει την Κοζέτ από την κακοποιητική οικογένεια με την οποία μένει και καταφεύγουν μαζί στο Παρίσι, όπου τη φροντίζει ως πατέρας.  Το καλό που κάποτε είχε κάνει του ανταποδίδεται και πλέον ζει τίμια και ήρεμα ως κηπουρός με το όνομα Φοσλεβάν, μεγαλώνοντας τη θετή κόρη του.

Τα χρόνια περνούν, η Κοζέτ μορφώνεται και μεγαλώνει, και τότε στο πλάνο μπαίνει ο νεαρός δικηγόρος Μάριος που τη βλέπει στο πάρκο και την ερωτεύεται. Τόσο ο Μάριος όσο και ο Γιάννης Αγιάννης πέφτουν θύματα της απάτης της οικογένειας Ζοντρέτ. Πρόκειται για τους Θερναντιέ, που, μετά τη χρεοκοπία του πανδοχείου τους, εξαπατούν εύπορους παρισινούς. Η οικογένεια των απατεώνων αναγνωρίζει στο πρόσωπο του Φοσλεβάν τον άντρα που έσωσε την Κοζέτ από το χέρια τους και αποφασίζουν να τον εκδικηθούν. Φυσικά, στο Παρίσι βρίσκεται πλέον και ο Ιαβέρης, ως επιθεωρητής, που για άλλη μία φορά έρχεται αντιμέτωπος με τον άσπονδο εχθρό του. 

Το 1832, η πόλη βράζει. Οδοφράγματα έχουν στηθεί εναντίον του καθεστώτος και ο Μάριος πολεμά σε αυτά. Ένα χαμίνι, ο μικρός γιος των Ζοντρέτ, ο ατρόμητος Γαβριάς, παίζει και αυτός σημαντικό ρόλο στην ιστορία, κυρίως ως αγγελιοφόρος. Ο Γιάννης Αγιάννης φοβάται για τη ζωή τη δική του και της κόρης του και σκέφτεται να αποδράσουν στην Αγγλία. Ο Μάριος δεν παύει να σκέφτεται την Κοζέτ και εκείνη τον Μάριο, μα ο έρωτας τους δεν μοιάζει να έχει μέλλον. Ο Ιαβέρης εμφανίζεται και πάλι στο κατόπι του Γιάννη Αγιάννη, έπειτα από μία σειρά καταιγιστικών γεγονότων που οδηγούν τον μικρό Γαβριά, αλλά και τη μεγάλη αδερφή του, την Επονίν, στον θάνατο. 

Ο Αγιάννης έχει την ευκαιρία να σκοτώσει τον Ιαβέρη μα τελικά τον αφήνει να ζήσει. Ο Ιαβέρης δεν αντέχει το βάρος των τύψεων του για την καλοσύνη του εχθρού του και αυτοκτονεί στον Σηκουάνα. Ο Γιάννης Αγιάννης σώζει τον ετοιμοθάνατο Μάριο, που επιστρέφει στην οικογένειά του, μα, πριν του παραδώσει την Κοζέτ για γυναίκα του, που αποκαλύπτει πώς έχει κάνει φυλακή, πως έχει υπάρξει κλέφτης και πως ζει με ψεύτικες ταυτότητες εδώ και χρόνια. Ο Μάριος τον διώχνει από τη ζωή τους. Μέχρι που έρχεται η κάθαρση. Πριν πεθάνει ο Γιάννης Αγιάννης, αποκαθιστά το όνομά του και στη θετή κόρη του μα και στον γαμπρό του, υπενθυμίζοντάς τους ότι όλο και όλο αυτό που αξίζει στον κόσμο είναι η αγάπη. 

Η σύγχρονη προσέγγιση

Ο Βασίλης Κουτσογιάννης έχει πλαισιώσει την ιστορία με ζωγραφιές απαράμιλλης ομορφιάς, κατορθώνοντας να απεικονίσει με γλαφυρότητα τη ζωή των εξαθλιωμένων κατοίκων τόσο της γαλλικής πρωτεύουσας όσο και της γαλλικής επαρχίας στις αρχές του προπερασμένου αιώνα. Ακόμα και αν τις απομονώσουμε από το εξαιρετικό κείμενο του Μακροπούλου δεν παύουν να είναι μοναδικά έργα τέχνης, που αποτυπώνουν τους πρωταγωνιστές του μυθιστορήματος, αλλά και έννοιες όπως αυτή της ηθικής ή της διάκρισης μεταξύ καλού και κακού, με τρόπο εντυπωσιακό καλλιτεχνικά και ταυτόχρονα βοηθητικό για τους μικρούς αναγνώστες, που πιθανόν έρχονται για πρώτη φορά σε τόσο άμεση επαφή μαζί τους. 

Οι Άθλιοι των εκδόσεων Διόπτρα είναι εδώ για να μας ξανασυστήσουν όχι μόνο την ιστορία αλλά και τους δύο κεντρικούς ήρωες-λογοτεχνικά αρχέτυπα: τον κλέφτη (από ανάγκη για επιβίωση) Γιάννη Αγιάννη, στον οποίον δίνεται η ευκαιρία να αναγεννηθεί πνευματικά και να μπει στον καλό δρόμο, μα πρέπει να αναμετράται με το παρελθόν του μέχρι το τέλος της ζωής του. Αλλά και τον Ιαβέρη, που δεν είναι ένας συνηθισμένος κακός της λογοτεχνίας, αλλά μία περίπλοκη προσωπικότητα με ακλόνητη αίσθηση της δικαιοσύνης και της ηθικής, που ουσιαστικά τον οδηγεί στο να δώσει τέλος στη ζωή του, απλώς και μόνο επειδή είχε πέσει έξω στην άποψή του για το ποιόν του Αγιάννη, μην μπορώντας να αναγνωρίσει τη μεταμέλειά του. 

Αξίζει να γνωρίζετε ότι το περιστατικό που έδωσε στον Ουγκό την έμπνευση για το τεράστιο αυτό έργο του ήταν αληθινό, καθώς είχε γίνει μάρτυρας της σύλληψης τριών ανδρών, εξαιτίας της κλοπής ενός καρβελιού. Ο χαρακτήρας του Γιάννη Αγιάννη, ενσάρκωσης της δικαιοσύνης και του θάρρους, είναι βασισμένος στη ζωή του Ευγένιου Φρανσουά Βιντόκ, Γάλλου εγκληματία που στην πορεία της ζωής του μετανόησε και έγινε εγκληματολόγος, επιχειρηματίας και φιλάνθρωπος. Τέλος, οι σκηνές που διαδραματίζονται στα οδοφράγματα καταγράφτηκαν στο ημερολόγιο του Ουγκό κατά τη διάρκεια της εξέγερσης του 1832, όταν περπατούσε στους δρόμους του Παρισιού κρατώντας σημειώσεις.

Αν θέλετε, λοιπόν, να υπενθυμίσετε στα παιδιά σας και στους εαυτούς σας τι σημαίνει κοινωνική αδικία και πώς μπορούμε να τη στηλιτεύσουμε, αν θέλετε να συζητήσετε για τις επιπτώσεις που έχουν στις ζωές μας τόσο η άγνοια όσο και η φτώχεια, αλλά και οι κοινωνικές αντιφάσεις κάθε εποχής, επιλέξτε τους Άθλιους από τις Εκδόσεις Διόπτρα. Θα τους συστήσετε ένα από τα κορυφαία μυθιστορήματα παγκοσμίως, ενώ θα κάνετε και μια πρώτη συζήτηση περί ηθικής, καλού και κακού και σίγουρα θα κλείσετε την ανάγνωσή σας εξαίροντας την αγάπη σε όλες τις μορφές της: την αγάπη του γονιού προς το παιδί, την ερωτική αγάπη, την αγάπη προς το Θεό, την αγάπη προς τον συνάνθρωπο. Όσο υπάρχουν Άθλιοι στις κοινωνίες μας, άνθρωποι εξαθλιωμένοι που αναγκάζονται να παρανομούν για να ζήσουν, το αριστούργημα του Ουγκό, αυτός ο ύμνος στην ανθρωπιά και στη δικαιοσύνη, θα παραμένει επίκαιρο και θα έχει πολλά να μας διδάξει.

Υ.Γ. Στο τέλος του βιβλίου, θα βρείτε σημειώσεις για το έργο που αποτυπώνουν την ιστορική και κοινωνική πραγματικότητα εκείνης της εποχής.

Διαβάστε: Εκδόσεις Διόπτρα, Οι Άθλιοι του Βίκτορος Ουγκό, διασκευή: Μιχάλης Μακρόπουλος, εικονογράφηση: Βασίλης Κουτσογιάννης