Έχεις αναρωτηθεί ποτέ ποιος είναι πίσω από όλες σου τις θύμησες; Πίσω από τις μυρωδιές και τις γεύσεις συνήθως είναι η μαμά και η γιαγιά. Πίσω από τα όνειρά σου είναι εμπνευσμένοι δάσκαλοι. Πίσω από τα παιδικά τραγούδια είναι η δασκάλα σου. Του νηπιαγωγείου ή του δημοτικού. Και πίσω από αυτούς; Στην ζωή μου ήμουν τυχερή, γιατί είχα πολλές μυρωδιές και γεύσεις. Πολλά όνειρα. Πολλά τραγούδια. Και είχα πάντα στο πλάι μου μια μάνα έμπνευση και πολλά δασκάλων παραδείγματα. Αρχής γενομένης της δασκάλας μου στο νηπιαγωγείο. Μιας δασκάλας που έγινε φίλη, μέντορας, γειτόνισσα. Που μου επέτρεψε να δημιουργήσω και να διαφωνήσω. Να την αμφισβητήσω και να συνεργαστώ μαζί της. Όμως κι αυτή με την σειρά της είχε μια σπουδαία δασκάλα. Γι’ αυτήν θέλω να σας μιλήσω. Το όνομά της Κική Καψάσκη.
Τι; Δεν την ξέρετε; Την ξέρετε. Θα σας μιλήσει γι’ αυτήν ο γιός της Σπύρος Λάμπρου και θα καταλάβετε τον μεγάλο αντίκτυπο που είχε και στη δική του ζωή και στη δική σας. Λίγα λόγια όμως που μας άφησε η ίδια, που έφυγε από τη ζωή πριν από λίγους μήνες.
«Με λένε Αγγελική (Κική) Καψάσκη-Μακρή. Γράφω δυο λόγια για τον εαυτό μου γιατί μου έχει συμβεί το εξής: Στη βιβλιοθήκη μου έχω πολλά βιβλία με παιδικά τραγούδια από μουσικούς που θαυμάζω, όπως ο Αθανάσιος Αργυρόπουλος και δεν ξέρω τίποτε γι’ αυτούς. Γεννήθηκα στην Αθήνα στις 16/11/1936. Οι γονείς μου Σπύρος και Ανθούλα Καψάσκη ήταν καθηγητές της Μουσικής. Μεγάλωσα σ’ ένα περιβάλλον που εναλλάσσονταν: η ευρωπαϊκή με την βυζαντινή μουσική, οι καντάδες με τις όπερες και τα μαθήματα σολφέζ με τα παιδικά τραγούδια. Έμαθα Μουσική όπως έμαθα να μιλάω και να περπατάω. Σπούδασα δασκάλα στην Μαράσλειο Παιδαγωγική Ακαδημία και πήρα και πολλά μουσικά πτυχία, τα οποία μου επέτρεψαν να διοριστώ σε ηλικία 22,5 ετών καθηγήτρια Μουσικής στην Παιδαγωγική Ακαδημία Θεσσαλονίκης. Εδίδαξα ακόμα στην Παιδαγωγική Ακαδημία Λάρισας, στις Σχολές Νηπιαγωγών Καρδίτσας και Θεσσαλονίκης και τέλος στη Μαράσλειο, μετά τον θάνατο του πατέρα μου. Άρχισα ν’ ασχολούμαι με το παιδικό τραγούδι από 3,5 ετών, που τραγουδούσα στη θεία Λένα (Αντιγόνη Μεταξά). Το χόμπι μου από μικρή ήταν να ψάχνω στη βιβλιοθήκη να βρίσκω τα βιβλία με τα παιδικά τραγούδια και να τα παίζω στο πιάνο. Ήξερα απ’ έξω κι ανακατωτά που ήταν γραμμένο κάθε τραγούδι. Τ’ όνειρο του πατέρα μου ήταν να γράψει ένα μεγάλο βιβλίο στο οποίο να υπήρχαν όλα τα πετυχημένα παιδικά τραγούδια του σχολείου. Δεν πρόλαβε να το κάνει εκείνος και το ‘κανα εγώ, γράφοντας δύο μεγάλα βιβλία για μικρά και μεγάλα παιδιά: ΤΑ ΠΡΩΤΑ ΜΟΥ ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ και την ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ ΣΧΟΛΙΚΩΝ ΤΡΑΓΟΥΔΙΩΝ. Εργάστηκα συστηματικά με τα βιβλία μου και τους δίσκους και πιστεύω ότι έχω βάλει κάποιο λιθαράκι στο παιδαγωγικό-σχολικό τραγούδι. Το λέω παιδαγωγικό γιατί τα τραγούδια των βιβλίων μου στηρίζονται στην ιδέα ότι το τραγούδι πρέπει ν’ αφήνει κάποιο μήνυμα στις παιδικές ψυχές εκτός από τη διασκέδαση. Γι’ αυτό το λόγο έγραψα σε πολλά τραγούδια μου και τα λόγια. Στη ζωή μου έκανα δυο σπουδαία πράγματα: Πολλή δουλειά για το παιδικό τραγούδι και τρία καλά παιδιά, τον Σπύρο και τη Φάνη Λάμπρου και τον Φραγκίσκο Μάκρη που έγιναν κι αυτά μουσικοί και συνεχίζουν την οικογενειακή παράδοση. Ευχαριστώ τον θεό γι’ αυτό».
Κύριε Λάμπρου, πριν σας ευχαριστήσω για την συνέντευξη που δεχθήκατε να μας παραχωρήσετε, θα ήθελα να σας συλλυπηθώ για την απώλεια της μητέρας σας. Η μάνα είναι πάντα μάνα, πόσο μάλλον αν είναι και σπουδαία παιδαγωγός. Να ‘στε καλά ευχαριστώ πολύ.
Αγγελική Καψάσκη ή Κική Καψάσκη; Η μουσικοπαιδαγωγός ή η μητέρα; Ποια θα είναι η κυρίαρχη θύμηση που θα έχετε από εκείνη; Η μητέρα.
Παρατήρησα στην έρευνά μου για την Κική Καψάσκη ότι τα μόνα λόγια για την ζωή της είναι αυτά, τα λίγα, που η ίδια έχει γράψει για τον εαυτό της. Δεν αγαπούσε τις συνεντεύξεις ή δεν της είχε γίνει κάποια πρόσκληση για συνέντευξη όλα αυτά τα χρόνια; Δεν νομίζω. Πιθανόν δεν είχε τύχει. Ήταν ανοιχτή. Δεν ήταν και η περίοδος τότε που υπήρχαν τα μέσα επικοινωνίας.
Θα έρθει κάποιο βιβλίο με την βιογραφία και την εργογραφία της; Κάτι θα κάνω, θα προσπαθήσω. Βασικά να ξανατυπώσω «Τα πρώτα μου τραγούδια». που έχουν εξαντληθεί.
Τι ήταν για την Κική Καψάσκη η μουσική και η παιδαγωγική της; Ήταν ολόκληρη η ζωή της. Μεγάλωσε σε περιβάλλον μουσικό από τον πατέρα της. Ο πατέρας της ήταν μουσουργός, ο Σπύρος Καψάσκης. Ο οποίος έχει γράψει πάρα πολλά παιδικά τραγούδια.
Οπότε ήταν για εκείνη φυσικό επακόλουθο η ενασχόλησή της με την μουσική; Ναι. Ζούσε την κατάσταση που ερχόταν ο παππούς μου σπίτι με συλλογή από τραγούδια, με παιδικά τραγούδια. Έψαχνε, έφτιαχνε δημιουργούσε. Είχε πολύ όμορφη βιβλιοθήκη, ξακουστή. Και μουσική και απ’ όλα. Βιβλιοθήκη Καψάσκη.
Ποια η κληρονομιά που σας αφήνει η Κική Καψάσκη; Όλες αυτές οι αναμνήσεις και όλες αυτές οι εμπειρίες που έζησα στην ζωή μου μαζί με την μητέρα μου.
Θα μπορούσατε να μας αναφέρετε κάποια από τα τραγούδια της που τραγουδάνε τα παιδιά έως και σήμερα στα σχολεία; Το «Αν όλα τα παιδιά της γης». Έχει πάρα πολλά τραγούδια για μικρά παιδάκια. Τα οποία ο κόσμος πιθανόν δεν τα ξέρει. «Η σουσουράδα», «Η Ειρήνη», τα τραγούδια για την μητέρα, χριστουγεννιάτικα… Ακόμα και το «Χαρωπά τα δυο μου χέρια τα χτυπώ» και αυτά τα μουσικοκινητικά η μητέρα μου ήταν αυτή που τα κατέγραψε πρώτη φορά σε δίσκο.
Ποια χρονιά ήταν; Θυμάστε; Το 1971; Ήμουν κι εγώ μικρός. Σε πολλά τραγουδούσα και εγώ. Όλα αυτά καταγράφησαν τότε για πρώτη φορά σε δισκογραφία. Το «στραβός βελόνα γύρευε», όλα αυτά αυτού του στιλ… Ο «Κιθαρίστας» ήταν με χορωδία από το Χατζηκυριάκειο του Πειραιά. Το ορφανοτροφείο. Ήταν πάρα πολύ ωραία και ζωντανά τότε όλα. Θυμάμαι όταν ήμουν μικρός πως γράφαμε τον δίσκο κι ήταν όλοι μαζί στο στούντιο. Τραγουδούσαν· και η ορχήστρα μαζί. Όχι όπως είναι τώρα. Τώρα είναι πολύ πιο εύκολα. Καμία σχέση. Προχθές ήμουν κάπου – Βύρωνα; Παγκράτι; – και άκουγα αυτά που ηχογραφούσαμε στην Columbia. Και τραγουδούσα κι εγώ.
Συγκινητικό… Ναι. Κι επειδή κι εμένα η δουλειά μου είναι αυτή και κάνω το ίδιο πράγμα με τα τραγούδια, έχω καθημερινή επαφή με τα τραγούδια, τους στίχους της, τις μουσικές της. Οπότε αυτό που έζησα στο Παγκράτι το έχω ζήσει κι άλλες φορές· το ζω καθημερινά. Τώρα, ας πούμε, θα γράψω τους στίχους για «Τα τραγούδια για τον χειμώνα» (της Κικής Καψάσκη). Και θα τα στείλω για να ανέβουν στο YouTube. Έχω καθημερινή επαφή.
Με το πέρας των χρόνων βλέπουμε όχι απλά να μη δίνεται προτεραιότητα στα καλλιτεχνικά μαθήματα, αλλά και να ευτελίζονται, χαρακτηριζόμενα ως ελάσσονος σημασίας. Τι έλεγε η ίδια η Κική Καψάσκη γι’ αυτό; Βασικά ήταν απογοητευμένη, όπως κι εγώ είμαι απογοητευμένος, με αυτά που κάνουν στα σχολεία. Παρόλο που κάποτε της είχαν πει κι έγραψε ένα βιβλίο. Τα βιβλία του γυμνασίου είναι πάνω σε κανόνες. Δηλαδή, οποιοδήποτε έχει την καλή διάθεση να γράψει, πρέπει να γράψει κάποια πράγματα που δίνουν οι μουσικολόγοι. Τα οποία – για μένα- είναι εντελώς άχρηστα. Δηλαδή εδώ υπάρχουν παιδάκια στο γυμνάσιο, που διδάσκω εγώ, που δεν ξέρουν ποιος είναι ο Μάνος Χατζιδάκις και ο Μίκης Θεοδωράκης. Στην Β’ γυμνασίου έκανα τεστ και τους λέω: «Προφορικά, θα μου πείτε πραγματικά αν έχετε ακούσει ένα όνομα» και τους λέω «Μάνος Χατζιδάκις» και δεν τον είχαν ακούσει. Λοιπόν, σε αυτά τα παιδιά δεν μπορείς να διδάξεις και έτσι είναι η πλειονότητα των γυμνασίων και των λυκείων. Δεν είναι μουσικά σχολεία, που είναι πιο εξειδικευμένα. Δεν ξέρουν τα βασικά. Τι θα τους πω; Για την μουσική της Κίνας; Για τα όργανα στην Αφρική; Για τους ρυθμούς της Ινδίας; Αυτά είναι πολύ πιο προχωρημένα. Ναι, γενικά ήταν απογοητευμένη σε αυτόν τον τομέα η μητέρα μου, όπως κι εγώ. Πρέπει τα παιδιά να μάθουν πάρα πολλά τραγούδια, παραδοσιακά τραγούδια, και μέσω των τραγουδιών μπορούν να μάθουν ελληνικούς ρυθμούς, ήθη και έθιμα της πατρίδας μας. Μέσα από τα τραγούδια. Απλώς. Δεν χρειάζονται τόσες θεωρίες και τόσα άχρηστα πράγματα.
Άρα αυτός ήταν ο τρόπος που το αντιμετώπιζε όλο αυτό ως παιδαγωγός; Η επαφή πρώτα με την λαογραφία; Ναι, ήθελε να κάνει πολλά παιδάκια να έρθουν σε επαφή με την μουσική. Για παράδειγμα, τα παιδάκια της γειτονιάς. Ακόμα και όταν πηγαίναμε διακοπές έκανε στα παιδιά εκεί δωρεάν μάθημα μουσικής. Και της έλεγα «Βρε μαμά, σταμάτα να ξεκουραστείς λίγο». Ήταν το χόμπι της. Ήταν η στάση ζωής της προφανώς και ως παιδαγωγού και ως μητέρας. 
Μου έχουν πει μαθητές της από την παιδαγωγική ακαδημία Θεσσαλονίκης, που εγώ με την σειρά μου τους είχα δασκάλους, ότι η Κική Καψάσκη ήταν πάντα με το ακορντεόν στα χέρια και έπαιζε τραγούδια, ότι είχε χιούμορ και κατανόηση και ότι ήταν πάντα ευχάριστη. Έτσι ήταν και στην προσωπική της ζωή; Ήταν ανοιχτός άνθρωπος, πολύ χαρούμενος. Με το ακορντεόν, που το έχω πλέον εγώ και το κουβαλάω εγώ. Ε, ναι. Ήταν πολύ χαρούμενος άνθρωπος και πολύ αγνός. Αυτό ήτανε το χαρακτηριστικό της. Αν μπορώ να το πω με λίγα λόγια είναι ότι είχε αγνή ψυχή. Αυτό δεν το έχω ξαναδεί πουθενά. Και δεν το λέω επειδή ήταν η μητέρα μου. Το βλέπω από ανθρώπους που την ήξεραν από την δισκογραφία, από φίλους και γνωστούς και από το πώς αντέδρασαν όταν έμαθαν ότι πέθανε.
Προφανώς έπαιξε και πολύ σημαντικό ρόλο στην δική σας ενασχόληση με την μουσική, αλλά και στην δημιουργία της παιδικής χορωδίας Σπύρου Λάμπρου… Εννοείται, γιατί στη μουσική και όταν ασχολείσαι με την μουσική, όπως εγώ από μικρός, κάτι πρέπει να ακολουθήσεις. Έχει πάρα πολλούς τομείς η μουσική. Μπορεί να παίζεις ένα όργανο. Εγώ έπαιζα φλάουτο, πιάνο και τέτοια. Όμως, δεν ήθελα να γίνω επαγγελματίας φλαουτίστας. Επειδή ασχολούμουν κι εγώ με τραγούδια και είχα και παιδάκια και βγάλαμε δίσκους με την μητέρα μου. Στην music fox που έλεγε «Κική Καψάσκη – Σπύρος Λάμπρου. Τα παιδικά Τραγούδια». Κάποια στιγμή καταστάλαξα, εκεί γύρω στα 28 μου, και είπα ότι πρέπει να κάνω χορωδία. Κι ο πρώτος δίσκος της χορωδίας ήταν το 1995 που λεγόταν «Χριστούγεννα στο Galaxy» με τον Θάνο Καλίρη και την παιδική χορωδία του Σπύρου Λάμπρου.
Θεωρώ ότι η επιρροή των μεγάλων παιδαγωγών, όπως η Κική Καψάσκη, μεταφέρεται από γενιά σε γενιά. Χωρίς, κάποιες φορές, οι ίδιοι οι επηρεάζοντες να το γνωρίζουν. Η ίδια τι έλεγε για το τόσο σπουδαίο έργο που είχε επιτελέσει; Παρόλο που ήταν πολύ σεμνή η μητέρα μου, είχε καταλάβει. Έτσι πιστεύω. Αλλά αυτό μπορούσαμε να το καταλάβουμε εμείς τα παιδιά της, η Φανή, ο Φραγκίσκος και εγώ. Ήταν πολύ απλή, όλοι το λένε αυτό, και πολύ σεμνή.
Ποιο πιστεύετε ότι θα ήταν το μήνυμα (προς γονείς αλλά και προς παιδαγωγούς) που θα ήθελε να αφήσει στον κόσμο ως παρακαταθήκη, εκτός του έργου της; Αυτό που ήθελε η μητέρα μου είναι να μάθουν τα παιδιά πολλά τραγούδια και να τραγουδάνε. Και το πέτυχε σε πραγματικά πολύ σημαντικό βαθμό. Και συνεχίζω κι εγώ ακόμα πιο επαγγελματικά πλέον, γιατί είναι και οι εποχές διαφορετικές. Μπορούμε να βγάλουμε πάρα πολλά τραγούδια με πιο εύκολο τρόπο. Τότε ήταν τα οικονομικά ακόμα πιο δύσκολα. Την είχαν από την δισκογραφική εταιρεία και έφτιαχνε τα τραγούδια μόνη της. Άλλοτε της έστελαν πάρα πολύ καλούς μουσικούς και έβγαιναν ωραίοι οι δίσκοι. Πάντως, ήταν διαφορετικό απ’ ό,τι π.χ. για μένα σήμερα για μια γυναίκα εκείνα τα χρόνια.
Εννοείται ότι την αντιμετώπιζαν διαφορετικά λόγω του φύλου της; Την σέβονταν πάντοτε την μητέρα μου. Λέγανε «είναι η κόρη του Καψάσκη», στην αρχή τα πρώτα χρόνια. Απλώς οι συνθήκες της ζωής τότε ήταν διαφορετικές, και γενικά και προφανώς στα Studio, όπου βρέθηκε πάρα πολύ συχνά από τότε που έβγαλε τον πρώτο δίσκο. Έκανε γύρω στους 50 δίσκους. Έχοντας παιδάκια είτε από το σχολείο όπου δίδασκε, το Μαράσλειο είτε από την παιδαγωγική ακαδημία. Τα συγκέντρωνε κι έκανε διάφορες χορωδίες. Και για τους δίσκους και για τις γιορτές και για όλα. Ήταν πολύ αγαπητή. Την θαύμαζα που είχε κάνει τόση δουλειά. Την θυμάμαι μικρός να ξενυχτάει να δουλεύει τα τραγούδια και να αναρωτιέμαι «Δεν κουράζεται;» Εγώ να κοιμάμαι στο δημοτικό-γυμνάσιο και εκείνη να κάθεται να ξενυχτάει συνέχεια με αυτά. Μαζί με τον πατέρα μου προσπαθούσαν να γράψουν τα βιβλία. Φυσικά έγραφαν με το χέρι ακόμα. Είχε μια φίλη καλλιγράφο και ερχόταν και έγραφαν μαζί τα βιβλία, τις νότες, όλα αυτά. Να αντιγράφουν κασέτες, όπως εκτυπώνονταν οι κασέτες, να πηγαίνουν στην ΑΕΠΙ, με τα πνευματικά δικαιώματα. Έχω ζήσει καταστάσεις πολύ έντονες και όλες μέσα στην μουσική.
Σε μία τόσο δύσκολη περίοδο για όλους αλλά και κυρίως για τα παιδιά, λόγω κορονοϊού και λόγω εγκλεισμού και λόγω όλων αυτών των μη φυσιολογικών, ας μου επιτραπεί η έκφραση, καταστάσεων τις οποίες ζούμε, πόσο θετικό ρόλο μπορεί να παίξει η μουσική στα παιδιά και με ποιο τρόπο πιστεύεται; Διάβαζα πριν από λίγο που έγραφε κάποιος: «Για φανταστείτε καραντίνα χωρίς μουσική;» Για να καταλάβετε την αξία της… Κι εγώ έχω ακούσει στην καραντίνα τόσο YouTube, τόσες μουσικές που δεν είχα ακούσει ποτέ. Ήταν μια ευκαιρία να ακούσω διάφορα τραγούδια σε διάφορες εκτελέσεις. Από κλασικά μέχρι παιδικά σε διάφορες γλώσσες. Έτσι και τα παιδάκια στο σπίτι τώρα στην καραντίνα νομίζω ότι άκουσαν αρκετά πράγματα· τα μικρά παιδάκια. Γιατί από το γυμνάσιο αρχίζουν και ξεφεύγουν λίγο σε άλλα είδη. Κυρίως σε άλλα είδη. Αλλά ακόμα και τα παιδιά του γυμνασίου ό,τι είχαν κάνει από το δημοτικό τους έχει μείνει μέσα στην ψυχή τους. Και πάντοτε θα είναι εκεί.
Ποια θα θέλατε να είναι η κατακλείδα της κουβέντας μας; Η μητέρα μου. Αυτό που θυμάμαι πραγματικά είναι η ψυχή της. Και ότι έδινε συνέχεια. Ήθελε να δίνει. Βοηθούσε χωρίς να το ξέρουμε. Δεν ήταν ποτέ πλούσια. Πάντοτε προσπαθούσε να ζήσει. Γιατί βοηθούσε και πολύ κόσμο.
Ευχαριστώ πολύ! Κι εγώ…
Η Μυρτώ Χρυσανθοπούλου είναι ηθοποιός-μουσικός-μουσικοθεατροπαιδαγωγός.
