Μια συνάντηση/συζήτηση μαζί του ήταν κάτι που ήθελα από καιρό. Και, επιτέλους, την κανονίσαμε, όχι όμως για να μιλήσουμε για κάποιο από τα δεκάδες βιβλία του, αλλά με αφορμή τις ομάδες δημιουργικής γραφής που εμψυχώνει ο Φίλιππος Μανδηλαράς στη Σχόλη των εκδόσεων Πατάκη. Η κουβέντα μας περιστράφηκε γύρω από τη γραφή και τη γλώσσα, το γλωσσικό ένστικτο, τους πειραματισμούς και την απενοχοποιημένη χαρά της γραφής, που έχει κατορθώσει να προσφέρει στους μαθητές του. Έπειτα από όσα είπαμε, βρέθηκα να λυπάμαι που δεν είμαι πλέον έφηβη (δεν νομίζω ότι μου έχει ξανασυμβεί) μόνο και μόνο γιατί θα ήθελα να έχω «δοκιμαστεί» στα χέρια του! Αλλά έχω παιδιά που αγαπούν ήδη τα βιβλία του. Ίσως αν διαβάσουν και τα όσα λέει, να επιδιώξουν να τον ακολουθήσουν στις γλωσσικές του περιπέτειες. Και τότε εγώ θα κρυφοκοιτάζω τις σημειώσεις τους…
- Καλησπέρα κ. Μανδηλαρά, κατ’ αρχάς συστηθείτε στο κοινό του Τaλκ.
Είμαι συγγραφέας παιδικής και εφηβικής λογοτεχνίας. Τα παιδιά και οι γονείς τους με γνωρίζουν κυρίως από τα βιβλία των σειρών «Η πρώτη μου Μυθολογία» και «Η πρώτη μου Ιστορία» που κυκλοφορούν από τις Εκδόσεις Παπαδόπουλος σε εικονογράφηση Ναταλίας Καπατσούλια, ενώ οι έφηβοι με γνωρίζουν από την «Τριλογία του δρόμου» (Κάπου ν’ ανήκεις, Ύαινες, Ζωή σαν Ασανσέρ) και τον Υπέροχο Κόσμο, όλα από τις εκδόσεις Πατάκη. Φυσικά αυτά αποτελούν μια μόνο πλευρά ενός έργου που αναπτύσσεται τα τελευταία είκοσι και πλέον χρόνια.
- Διδάσκετε δημιουργική γραφή σε παιδιά, εφήβους και ενήλικες. Ας ξεκινήσω, λοιπόν, από την πιο βασική ερώτηση: (Πώς) διδάσκεται η δημιουργική γραφή; Υπάρχουν κανόνες; Μπορούμε να προπονήσουμε τη φαντασία μας;
Πρώτα απ’ όλα, προτιμώ να λέω ότι «εμψυχώνω» ομάδες δημιουργικής γραφής κι όχι «διδάσκω» δημιουργική γραφή γιατί η δημιουργική γραφή, όταν δεν έχει σκοπό να παράγει συγγραφείς αλλά να εμψυχώσει τους συμμετέχοντες στις ομάδες ώστε να βρουν το δικό τους τρόπο έκφρασης και τις δικές τους λέξεις για να αφηγηθούν μια ιστορία, δεν αποτελεί αντικείμενο εκμάθησης παρά μόνο έναν τρόπο απελευθέρωσης του ακατέργαστου φαντασιακού μας που βρίσκεται εγκλωβισμένο στα μη και στα πρέπει του συντακτικού, της γραμματικής, της εκάστοτε καλολογίας και των λογοτεχνικών προτύπων μας.
Η δημιουργική γραφή, όπως την έχω διδαχθεί στο Παρίσι στα πλαίσια των ateliers d’ écriture, απέχει πολύ από την αμερικάνικη πανεπιστημιακή λογική του creative writing που έχει σκοπό την παραγωγή συγγραφέων οι οποίοι θα θρέψουν την αδηφάγο εκδοτική βιομηχανία των ΗΠΑ, και βρίσκεται πολύ κοντά στην παιγνιώδη και ανατρεπτική πρόσληψη της λογοτεχνίας στα πρότυπα της ομάδας πειραματικής λογοτεχνίας OU.LI.PO. (Ouvroir de littérature potentielle – Εργαστήριο Δυνητικής Λογοτεχνίας) στην οποία συμμετείχαν μεγαθήρια όπως οι Ρεϊμόν Κενό, Ζορζ Περέκ και Ίταλο Καλβίνο, και επηρέασε καθολικά τον Τζιάνι Ροντάρι στο έργο του (μέσα στο οποίο βρίσκουμε και την μοναδική Γραμματικής της Φαντασίας).
Με βάση αυτή την λογική λοιπόν, ένα εργαστήριο δημιουργικής γραφής αποτελεί ένα πεδίο πειραματισμού με τη γλώσσα και τους κανόνες που τη διέπουν, έναν χώρο όπου οι συμμετέχοντες διασκεδάζουν γαργαλώντας το γλωσσικό τους ένστικτο ενώ, ταυτόχρονα, ανακαλύπτουν με τη βοήθεια του εμψυχωτή αφηγηματικούς δρόμους και τακτικές που εξυπηρετούν τον εκάστοτε σκοπό τους. Κυρίως όμως, ένα εργαστήριο δημιουργικής γραφής αποτελεί ένα χώρο γνωριμίας με το φαντασιακό και γλωσσικό υλικό που διαθέτει ο καθένας, αμφισβήτησης και ανταλλαγής του με αυτό της ομάδας και, στη συνέχεια, έρευνας πάνω στον τρόπο που αντιλαμβάνεται ο καθένας τον κόσμο ώστε να μπορεί να τον αφηγηθεί με τον δικό του, μοναδικό τρόπο που σταδιακά κατακτά. Κι αν έθετα ένα στόχο στα εργαστήρια, θα έλεγα πως αυτός είναι η εμπιστοσύνη που χρειάζεται να αποκτήσει ο καθένας στα υλικά του ώστε να μπορέσει να εκφραστεί ελεύθερα με αυτά, μακριά από οποιαδήποτε κλισέ. Μια άλλη ματιά στη γλώσσα και στο μηχανισμό της, δηλαδή.
Όλα όσα αναφέρω παραπάνω, περιγράφουν πιστά τη διαδικασία που εφαρμόζω στα εργαστήρια για παιδιά και εφήβους. Οι ενήλικες συνήθως έχουν άλλους στόχους και ανάλογα με τους στόχους της κάθε ομάδας λειτουργώ κι εγώ. Παρόλα αυτά, η αγάπη μου είναι οι άγουρες ηλικιακές ομάδες που αναζητούν τρόπους να εκφράσουν την αλήθεια τους κι έχουν διάθεση και κέφι για αμφισβήτηση και πειραματισμούς, εμπιστεύονται το παράλογο και το αφήνουν να τους καθοδηγεί.
- Στοχεύετε στη δημιουργία μελλοντικών συγγραφέων ή απλά θέλετε να δώσετε μια διέξοδο στους μαθητές σας;
Ένα παιδί ή ένας ενήλικος που μαθαίνει μουσική, δεν σημαίνει ότι θα γίνει μουσικός. Ακονίζει το μουσικό του ένστικτο, αποκτάει καμπύλες και υφές που δεν διαθέτει κάποιος άλλος. Το ίδιο συμβαίνει και με τη γραφή: τα παιδιά ακονίζουν το γλωσσικό τους ένστικτο ώστε να μπορούν να εκφράσουν αυτό που θέλουν όπως το θέλουν, κάτι που το θεωρώ πολύ σημαντικό για την μετέπειτα πορεία τους. Το ότι η τέχνη του λόγου θεωρείται εύκολη επειδή το μέσο είναι προσιτό σε όλους, αποτελεί μια τεράστια παρεξήγηση κι αυτό το συναντάμε καθημερινά κάνοντας μια βόλτα στα βιβλιοπωλεία.
- Ποιο είναι το κίνητρο των μαθητών Δημοτικού Σχολείου να έρθουν στα μαθήματά σας;
Οι μαθητές των μεγάλων τάξεων του Δημοτικού έρχονται σε ομάδες, συνήθως τάξεις, επειδή το ζητά κάποιος εκπαιδευτικός. Μεμονωμένες περιπτώσεις έρχονται επειδή οι γονείς αντιλαμβάνονται κάποια ιδιαίτερη κλίση του παιδιού τους στη γλώσσα ή, για να το περιγράψω με απλά λόγια, γιατί τα παιδιά «γράφουν καλές εκθέσεις». Όμως, είναι εντελώς διαφορετικό να λειτουργεί ένα παιδί άριστα στο οριοθετημένο σχολικό πλαίσιο κι άλλο να διαχειρίζεται ελεύθερα το γλωσσικό του υλικό ώστε να δημιουργεί το δικό του πλαίσιο. Συνήθως αυτά τα δύο πλαίσια συγκρούονται ως την εφηβική ηλικία και γι αυτό προτιμώ τις οργανωμένες ομάδες παιδιών όπου το ένα θα παρασύρει το άλλο στην αυθαιρεσία, στην κατάργηση των ορίων και, στη συνέχεια, στον δομημένο αυτοσχεδιασμό.
- Πάμε τώρα στους εφήβους. Μια ιδιαίτερη κατηγορία. Εκεί τι γίνεται; Τι ανταπόκριση έχετε; Πόσο μπορεί να τους βοηθήσει η δημιουργική γραφή στην αντιμετώπιση των προβλημάτων που a priori δημιουργεί η ηλικία τους;
Οι έφηβοι είναι, κατά τη γνώμη μου, η ηλικιακή ομάδα στην οποία λειτουργεί με τον καλύτερο τρόπο η ανατρεπτική διάθεση της δημιουργικής γραφής (αποδόμηση, κατάργηση κανόνων, συνειρμός, ανάδυση ασυνείδητου) χαρίζοντας τη διέξοδο που αναζητούν στην έκφραση των ειλικρινών συναισθημάτων τους και, τελικά, της αλήθειας τους. Η δυναμική αυτών των ομάδων δεν σταματάει ποτέ να με εκπλήσσει, ακόμα και στα περιορισμένα χρονικά πλαίσια εκπαιδευτικών προγραμμάτων σαν αυτά που οργανώνει το «Ίδρυμα Αικατερίνης Λασκαρίδη» κι έχω τη χαρά να συμμετέχω ως εισηγητής. Εκεί, με αφορμή ένα εμπνευσμένο σύνθημα του «Δικτύου για τα Δικαιώματα του Παιδιού» (Σωπαίνω, ψιθυρίζω, μιλάω, φωνάζω. Έχω το λόγο μου) οργανωμένες (αλλά απροετοίμαστες γι’ αυτό που θα συναντήσουν) ομάδες παιδιών από Γυμνάσια και Λύκεια της Αττικής, καταφέρνουν μέσα σε μιάμιση μόλις ώρα και με τη σχετική εμψύχωση, να καταθέσουν σπαρακτικές ενίοτε αλήθειες που αναδύονται κατά τη διάρκεια του σύντομου εργαστηρίου δημιουργικής γραφής, και φανερώνουν την ανάγκη των εφήβων για αληθινή επικοινωνία και έκφραση μέσω του λόγου.
Η δυναμική όμως των εφήβων αναδεικνύεται στο μέγιστο βαθμό στους κύκλους δημιουργικής γραφής για έφηβους που οργανώνονται από τις Εκδόσεις Πατάκη, όπου έφηβοι από διάφορες συνοικίες της Αθήνας συναντιούνται σε τακτά χρονικά διαστήματα έχοντας σαν κοινό κώδικα την αγάπη τους για τη γραφή. Οι ιστορίες που αφηγούνται αλλά κι αυτές που φέρνουν από τα διαβάσματά τους ή τον κινηματογράφο, ο ενθουσιασμός με τον οποίο τις ανταλλάσσουν, η παιγνιώδης και ανατρεπτική τους διάθεση, η ελευθερία με την οποία καταφέρνουν να εκφραστούν και η ικανότητά τους να αποδέχονται και να εμβαθύνουν στον κόσμο του άλλου όπως διαμορφώνεται στα κείμενα που παράγει, αποτελούν ένα πανίσχυρο κίνητρο για μένα να συνεχίζω.
- Τα παιδιά που παρακολουθούν τα μαθήματά σας είναι η εξαίρεση. Όμως, επισκέπτεστε σχολεία και έχετε τριβή με τους μαθητές. Πώς τους βλέπετε; Ποια είναι η σχέση τους με τις λέξεις, με το βιβλίο, με τη γραφή, με τη γνώση; Πράγματι το σχολείο «σκοτώνει» την έμφυτη σε όλους μας δημιουργικότητα;
Η ανάγνωση ενός οποιουδήποτε κειμένου στις ηλικίες που ξεκινάει ένα παιδί να διαβάζει (από την Α’ ως τη Γ’ Δημοτικού) είναι μια εξαιρετικά επίπονη διαδικασία. Αν όμως διαβάσει ένα κείμενο που του αρέσει, θα ξεπεράσει τις δυσκολίες του γιατί, πολύ απλά, το ενδιαφέρει. Το ίδιο ισχύει και για τη γραφή. Αν η σχέση του παιδιού με τη γλώσσα και τη γραφή καλλιεργείται ενοχικά (ορθογραφία, καλλιγραφία, σωστό συντακτικό, στίξη) δίχως το απαραίτητο αντίβαρο απενοχοποίησης, δίχως παράθυρο στη δημιουργία και την ειλικρινή έκφραση εκτός κανόνων δηλαδή, τότε δεν μπορούμε να περιμένουμε πολλά. Μια ώρα ελεύθερης δημιουργίας την εβδομάδα στο πλαίσιο του μαθήματος της Γλώσσας, όπου οι εκπαιδευτικοί θα καταργούσαν τους κανόνες και θα εφάρμοζαν πρακτικές δημιουργικής γραφής, θα δημιουργούσε ένα θύλακα ελευθερίας και δημιουργίας στο σχολείο, με καθοριστικά, κατά τη γνώμη μου, αποτελέσματα για την υγιή σχέση των παιδιών και μελλοντικών πολιτών με τη γλώσσα τους η οποία, ας μη γελιόμαστε, είναι η πατρίδα τους.
- Έχετε δημιουργήσει, μαζί με την Ελένη Κατσαμά, τρία βιβλία που εμπνέονται από τη διαδικασία της δημιουργικής γραφής για παιδιά, τις «Απίθανες Ιστορίες», τις «Αλλόκοτες Ιστορίες» και τις «Ατίθασες Ιστορίες» (εκδόσεις Πατάκη). Πείτε μας λίγα λόγια για αυτά.
Είναι τρεις συλλογές διηγημάτων που γράφτηκαν σαν ένα παιχνίδι ανάμεσά μας, πρώτα απ’ όλα για να καταρρίψουμε την ιδέα που έχουν οι αναγνώστες μας ότι οι συγγραφείς ξεκινούν να γράφουν έχοντας στο μυαλό τους μεγάλα νοήματα και βαθυστόχαστα μηνύματα. Πολλές φορές, ξέρετε, οι συγγραφείς γράφουν για τη χαρά της γραφής, για να προπονήσουν τη φαντασία τους και να την κρατήσουν σε φόρμα, ΓΙΑ ΝΑ ΔΙΑΣΚΕΔΑΣΟΥΝ. Θέλαμε, με λίγα λόγια, να μεταδώσουμε τη χαρά της γραφής στους αναγνώστες μας κι έτσι θέσαμε κάποιους περιορισμούς πολύ συνηθισμένους σε εργαστήρια δημιουργικής γραφής (σκόρπιες λέξεις, αρχή κειμένου, τίτλοι ειδήσεων από εφημερίδες) και προχωρήσαμε στη συγγραφή μικρών ιστοριών αφήνοντας το ασυνείδητό μας να μας κυβερνά. Η διαδικασία αυτή κατέληξε να είναι ένας διασκεδαστικός αγώνας για τον καθένα μας καθώς, μέσα από το παιχνίδι, προχωρούσε ο νους, πειραματιζόταν με το παράλογο και το αλλόκοτο, συναναστρεφόταν με την ανοησία και την μπαρούφα (nonsense), ελευθερωνόταν από τα δεσμά των κανόνων και χάρασσε νέες διαδρομές. Το ίδιο κάνουν και τα παιδιά κάθε φορά που τα συναντάμε για να ανταλλάξουμε απόψεις για τα βιβλία αυτά και, αν κρίνω από την υποδοχή τους, πετύχαμε πλήρως να μεταφέρουμε την απενοχοποιημένη χαρά της γραφής. Συναντάμε βέβαια εκπαιδευτικούς που αντιδρούν. Τους καταλαβαίνω. Κάποιοι από μας δυσκολευόμαστε να βγούμε από το πλαίσιο στο οποίο έχουμε συνηθίσει να κινούμαστε. Ας μην εμποδίζουμε όμως τα παιδιά να χαράζουν τα δικά τους μονοπάτια!
- Κλείνοντας, δώστε μας, ενδεικτικά, ορισμένες αφορμές για να γράψουμε! Πού ξέρετε; Μπορεί να βγει κάτι καλό!
Σας χαρίζω δυο αρχές ιστοριών, όπως είναι γραμμένες στο τετράδιο δημιουργικής γραφής που ακολουθεί τις «Ατίθασες Ιστορίες». Δεν έχετε παρά να τις συνεχίσετε αλλά να ξέρετε ότι έχετε στη διάθεσή σας μόνο 10 λεπτά. Ο χρονικός περιορισμός είναι απαραίτητος ώστε να αναδυθεί το ασυνείδητο και να πετύχουμε το μέγιστο δημιουργικό αποτέλεσμα. Καλή επιτυχία!
Το τετράτροχο έτρεχε ξέφρενο στο φιδογυριστό δρόμο του νησιού. Από τα ανοιχτά του παράθυρα άκουγες μουσικές, φωνές, κραυγές και βρυχηθμούς. Σε κάποια απόσταση, το ακολουθούσαν ένα σκύλος μαλλιαρός, μια ξεμυαλισμένη κότα και οι τρεις Χάριτες. […]
Αν κοιτούσες καλά τον πάτο της κατσαρόλας, θα διάβαζες τα χτυπήματα από τις άτσαλες κουταλιές του Βρασίδα, τις γρατζουνιές από το σύρμα της θείας Λόλας, τα σημάδια από το καμένο σπανακόρυζο πέρσι την άνοιξη, αλλά πάνω απ’ όλα, θα διάβαζες […]
Ο Φίλιππος Μανδηλαράς γεννήθηκε το 1965 στην Αθήνα. Σπούδασε Γαλλική Φιλολογία και ασχολήθηκε με την κοινωνική ανθρωπολογία την εθνογραφία και τα εργαστήρια δημιουργικής γραφής. Έχει δημιουργήσει μια μέθοδο δημιουργικής γραφής για τα παιδιά. και έχει γράψει και εκδώσει πολλά βιβλία για παιδιά όλων των ηλικιών.
