Τι είναι η ΔΕΠ-Υ και πότε μπορεί να εντοπιστεί;
Η Διαταραχή Ελλειμματικής Προσοχής-Υπερκινητικότητας (ΔΕΠ-Υ) ανείκει στις συχνότερες νευροβιολογικές αναπτυξιακές διαταραχές της παιδικής ηλικίας (5-7% του μαθητικού πληθυσμού). Η ΔΕΠ-Υ, όπως και η πλειονότητα των αναπτυξιακών και επικοινωνιακών (αντίληψης ή/και παραγωγής) διαταραχών, φαίνεται να εμφανίζεται 3:1 συχνότερα στα αγόρια παρά στα κορίτσια. Ωστόσο, πολλοί είναι οι επιστήμονες που υποστηρίζουν πως η ΔΕΠ-Υ έχει σχεδόν ίσο ποσοστό εμφάνισης σε αγόρια και κορίτσια, με τη διαφορά πως τα κορίτσια έχουν τη δυνατότητα να διαχειρίζονται καλύτερα τη διαταραχή τους, ώστε να μην είναι απολύτως εμφανής.
Η διαταραχή αυτή εντοπίζεται κατά κύριο λόγο στη σχολική ηλικία από τους δασκάλους, ενώ -ανάλογα με τη βαρύτητα και την ενημέρωση των γονέων και των νηπιαγωγών- μπορεί να αναγνωρισθεί από την πρώιμη-προσχολική ηλικία. Αυτό συμβαίνει, διότι τα κύρια χαρακτηριστικά της διαταραχής (η διάσπαση προσοχής, η παρορμητικότητα και η υπερκινητικότητα) θεωρούνται από τους γονείς και τους εκπαιδευτικούς (ή ακόμη και από ορισμένους ειδικούς) τόσο συχνά στην παιδική ηλικία, με αποτέλεσμα να μην υπάρχει έγκαιρη κινητοποίηση ή να μη γίνεται σωστή διάγνωση. Σε αυτές τις περιπτώσεις, τα προβλήματα που προκαλούνται στον τομέα της συμπεριφοράς, της κοινωνικής προσαρμογής και της σχολικής απόδοσης, αποδίδονται σε άλλες περιβαλλοντικές κυρίως καταστάσεις που τυχόν συνυπάρχουν.
Τι ευθύνεται για την εμφάνιση της ΔΕΠ-Υ;
Η ακριβής αιτιολογία δεν είναι γνωστή, ωστόσο έχουν εντοπιστεί παράγοντες που παίζουν ουσιαστικό ρόλο στη διαταραχή αυτή. Τα αίτια διαχωρίζονται σε εγγενείς (οργανικής προέλευσης) και εξωγενείς παράγοντες.
Εγγενείς: Οι εγγενείς αιτιολογικοί παράγοντες αφορούν το νευροδιαβιβαστικό, νευροβιολογικό σύστημα και την εγκεφαλική λειτουργία, όπως φάνηκε από έρευνες που πραγματοποιήθηκαν σε παιδιά με ΔΕΠ-Υ πραγματοποιώντας ηλεκτροεγκεφαλογραφήματα. Τις έρευνες αυτές επιβεβαιώνει το γεγονός της ανταπόκρισης πολλών περιστατικών ΔΕΠ-Υ σε φαρμακευτική αγωγή, όταν αυτό κρίνεται απαραίτητο από τους ειδικούς. Ας δούμε πιο συγκεκριμένα ποιοι μπορεί να είναι οι εγγενείς παράγοντες…
1) Βιολογικό υπόβαθρο-Κληρονομικότητα: Σύμφωνα με πολλούς ερευνητές, τα παιδιά που εμφανίζουν ΔΕΠ-Υ έχουν έναν γονέα ή κοντινό συγγενή με την ίδια διαταραχή. Ακόμη, διαπιστώνεται πως στους μονοζυγωτικούς δίδυμους εάν ο ένας εμφανίζει ΔΕΠ-Υ, τότε κατά 90% εμφανίζει και ο άλλος.
2) Εγκεφαλικές δυσλειτουργίες: Οι βλάβες αυτές μπορεί να προκληθούν από ατυχήματα κατά τον τοκετό (περιγεννητικά ατυχήματα), από λήψη βιοχημικών προϊόντων κατά την εγκυμοσύνη (πχ αλκοόλ, νικοτίνη, ναρκωτικές ουσίες, τοξική φαρμακευτική αγωγή) ή άλλα σύνδρομα.
3) Ψυχολογικό υπόβαθρο: Η ιδιοσυγκρασία του ατόμου είναι ένας πολύ σημαντικός παράγοντας που καθορίζει πολλές από τις αντιδράσεις του οργανισμού. Η ιδιοσυγκρασία είναι αυτή που καθορίζει το βαθμό συστολής, αυτοεκτίμησης, αυτοπεποίθησης ενός ατόμου, καθώς επίσης και τις αντιδράσεις και τις ψυχολογικές και συμπεριφορικές επιπτώσεις στις αποτυχίες (σχολικές και μη) στα πρώτα χρόνια της ζωής.
Εξωγενείς παράγοντες: Σε αυτό το σημείο πρέπει να επισημανθεί πως δεν υπάρχουν ευρήματα που να πιστοποιούν τους εξωγενείς παράγοντες ως κύρια αιτία, αλλά ως σημαντικούς παράγοντες που επηρεάζουν σημαντικά στην εμφάνιση, στην εξέλιξη ή/και στο βαθμό των συμπτωμάτων της διαταραχής. Πιο συγκεκριμένα:
1) Οικογενειακό περιβάλλον: Οι σχέσεις που αναπτύσσονται ανάμεσα στο παιδί και στους γονείς ή/και τα αδέρφια, η αγωγή που δίνεται στο παιδί από την οικογένειά του, ο τρόπος με τον οποίο αλληλεπιδρούν τα μέλη της οικογένειας, καθώς και οι απαιτήσεις που έχουν οι γονείς από το παιδί είναι παράγοντες που επηρεάζουν σημαντικά την ανάπτυξη, την εξέλιξη και το βαθμό των συμπτωμάτων στη ΔΕΠ-Υ.
2) Σχολικό περιβάλλον: Τομείς που μπορεί να επηρεάσουν τη διαταραχή, σε αλληλεπίδραση με άλλους προαναφερθέντες παράγοντες, είναι η αντιμετώπιση των εκπαιδευτικών στις δυσκολίες του παιδιού, η ένταξη ή μη του παιδιού σε παρέες και αντιμετώπισή του από τους συμμαθητές του και οι ακαδημαϊκές προσδοκίες των γονέων από το παιδί.
3) Κοινωνικό περιβάλλον: Από έρευνες φαίνεται πως σε περιοχές χαμηλού κοινωνικοοικονομικού επιπέδου και ειδικότερα σε περιοχές όπου υπάρχει ποικιλία εθνοτήτων, θρησκειών και κουλτούρων ευνοείται η ανάπτυξη και εξέλιξη διαταραχών συμπεριφοράς, όπως είναι η ΔΕΠ-Υ. Πολύ σημαντικό ρόλο φαίνεται να έχει, επίσης, η τηλεόραση όταν σε αυτήν εκτίθενται τα παιδιά από τη νηπιακή κιόλας ηλικία για περισσότερες από 2 ώρες την ημέρα.
Σκόπιμο είναι να επισημανθεί πως ανάμεσα στους εγγενείς και εξωγενείς παράγοντες υπάρχει αλληλεπίδραση και αλληλεξάρτηση και δεν ευθύνεται κάποιος από αυτούς εξ’ολοκλήρου.
Ποιος είναι αρμόδιος να διαγνώσει τη ΔΕΠ-Υ;
Αρμόδιοι ειδικοί για τη διάγνωση της ΔΕΠ-Υ είναι οι ψυχολόγοι, οι παιδοψυχίατροι, οι παιδονευρολόγοι και οι αναπτυξιολόγοι παιδίατροι. Οι υπόλοιποι ειδικοί, όπως λογοθεραπευτές και εργοθεραπευτές, έχουν τις γνώσεις ώστε να αντιληφθούν τα συμπτώματα και να επέμβουν σε αυτά και τις συνέπειές τους, αλλά δεν είναι υπεύθυνοι για τη διάγνωση της διαταραχής.
Πώς θα διακρίνουμε τη ΔΕΠ-Υ;
Η ΔΕΠ-Υ κατηγοριοποιείται σε τρεις τύπους, ως εξής: 1) Τύπος Απροσεξίας: Αδυναμία συγκέντρωσης σε ένα μόνο ερέθισμα ή δραστηριότητα, καθώς αποσπάται εύκολα από το παραμικρό οπτικό ή ακουστικό ερέθισμα. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα να αποφεύγει τις δραστηριότητες που απαιτούν αυξημένη προσοχή. Φαίνεται σαν να μην ακούει όταν τον/την φωνάζουν, φαίνεται να αδιαφορεί. Δε δίνει σημασία στις λεπτομέρειες και φαίνεται να κάνει συχνά λάθη απροσεξίας, χωρίς αυτά να οφείλονται σε άγνοια. Δυσκολεύεται να ακολουθήσει οδηγίες, διότι λόγω της αδυναμίας συγκέντρωσης δεν μπορεί να αποστηθίσει τις οδηγίες που του/της δίνονται. Ξεχνά σχολικές εργασίες, χάνει πράγματα και γενικά είναι ανοργάνωτος/η. 2) Τύπος Παρορμητικότητας-Υπερκινητικότητας: Δυσκολεύεται να παραμείνει καθιστός/ή για πάνω από λίγα δευτερόλεπτα έως ελάχιστα λεπτά (ανάλογα τη βαρύτητα) και εμφανίζει έντονη ανησυχία κουνώντας έντονα τα άνω και κάτω άκρα ή στριφογυρίζοντας στην καρέκλα. Συχνά πειράζει, ενοχλεί ή διακόπτει τους άλλους και μιλά συχνά μέσα στην τάξη, καθώς επίσης απαντά γρήγορα πριν ολοκληρώσει ο συνομιλητής την ερώτηση. Συχνά σηκώνεται από τη θέση του και τρέχει δίχως λόγο μέσα στην αίθουσα, ενώ δεν ακολουθεί κανόνες στις δραστηριότητες και δεν περιμένει τη σειρά του στα ομαδικά παιχνίδια. Δεν σκέφτεται πριν αντιδράσει λεκτικά ή μη. 3) Συνδυασμένος Τύπος: Στον τύπο αυτό, διακρίνονται συμπτώματα και των δύο προηγούμενων τύπων συνδυαστικά. Είναι αρκετά συνηθησμένος τύπος ΔΕΠ-Υ. Η ποικιλομορφία συμπτωμάτων της ΔΕΠ-Υ οδηγεί και στην ποικιλομορφία κλινικών περιπτώσεων, με αποτέλεσμα τα παιδιά με τη διαταραχή αυτή να μην ομοιάζουν συχνά μεταξύ τους και να παρουσιάζουν διαφορετική κλινική εικόνα.Πώς νιώθει ένα παιδί με ΔΕΠ-Υ;
Τα παιδιά με ΔΕΠΥ βιώνουν τον κόσμο ως εχθρικό:
– Στην πρώιμη νηπιακή ηλικία μπορεί να κλαίνε υπερβολικά χωρίς προφανή λόγο ή/και να δυσφορούν στη σωματική επαφή, επειδή αισθάνονται περιορισμό.
– Μπορεί να είναι υπερευαίσθητα σε άλλα αισθητηριακά ερεθίσματα, όπως στο θόρυβο ή στο φως και να αντιδρούν με κλάμα, επιθετική συμπεριφορά λεκτική ή μη ή ανεξήγητη γκρίνια.
-Η ανάπτυξη κατανόησης των συναισθημάτων των άλλων μπορεί να είναι φτωχή (επιθετική συμπεριφορά προς ζώα ή/και συμμαθητές, χωρίς πρόθεση, ενώ δεν κατανοούν την τιμωρία ή την απόρριψη από τους άλλους).
Πώς μπορούμε να βοηθήσουμε ένα παιδί με ΔΕΠ-Υ;
- Προσπαθήστε να δίνετε στο παιδί απλές και σύντομες οδηγίες.
- Οργανώστε τις δραστηριότητές του, ώστε να είναι σύντομες και να ολοκληρώνει πρώτα τη μία κι έπειτα να προχωρά και να του εξηγείτε την επόμενη.
- Περισσότερο κατανοητό είναι για το παιδί είναι να του εξηγείτε ποια συμπεριφορά είναι ανεπιθύμητη και ποια η επιθυμητή κι αποδεκτή.
- Να επιβραβεύετε την καλή συμπεριφορά του, αλλά και την προσπάθειά του, ώστε να έχει κίνητρο να την επαναλάβει και να τη διαχωρίζει από τη μη αποδεκτή συμπεριφορά. Όλα τα παιδιά (και όχι μόνο) επιθυμούν την επιβράβευση.
- Προσπαθήστε το δωμάτιό του, αλλά και οι χώροι του σπιτιού να είναι οργανωμένοι και τακτοποιημένοι, καθώς εσείς είστε τα πρότυπα μίμησης για εκείνο.
- Μην εκπληρώνετε κάθε παράλογη επιθυμία του ή κάποια επιθυμία που εκφράζει με ανεπιθύμητη συμπεριφορά. Εάν την εκπληρώσετε είναι σαν να το επιβραβεύετε και αυτό θα έχει ως αποτέλεσμα την επανάληψη της τέτοιου είδους συμπεριφοράς.
- Βοηθητικό είναι να υπάρχει ένα οργανωμένο καθημερινό πρόγραμμα, το οποίο θα ακολουθείτε όλα τα μέλη της οικογένειας με συνέπεια.
Με τι μπορεί να συνυπάρχει η ΔΕΠ-Υ;
Συνύπαρξη ΔΕΠΥ με Άλλες Διαταραχές
• 60% των παιδιών με ΔΕΠΥ παρουσιάζουν εναντιωτική/προκλητική διαταραχή
• 30% εμφανίζουν χρόνιες αγχώδεις διαταραχές
• 33% παρουσιάζουν μείζονα κατάθλιψη
• 50% και περισσότερα παρουσιάζουν συναισθηματικά προβλήματα
• 50% και περισσότερα παρουσιάζουν προβλήματα στις κοινωνικές δεξιότητες
• 90% δεν αποδίδουν στη σχολική εργασία
• 20% έχουν προβλήματα στην ανάγνωση
• 60% έχουν σοβαρά προβλήματα στη γραφή
• 30% στις ΗΠΑ σταματούν το σχολείο
H Μαριάννα Καψαμπέλη είναι λογοθεραπεύτρια και ανιχνεύτρια του Συνδρόμου Irlen
mail: mkapsabeli@yahoo.com
