Σε λίγες μέρες θα ανακοινωθούν οι βαθμολογίες των πανελλαδικών εξετάσεων και έτσι μια μεγάλη περίοδος αναμονής θα φτάσει στο τέλος της. Μια περίοδος που θα φέρει κάποιους πιο κοντά στην επίτευξη των στόχων τους με συναισθήματα χαράς και προσωπικής ικανοποίησης. Κάποιοι άλλοι θα περάσουν από διάφορα αρνητικά συναισθήματα από την απογοήτευση, τον θυμό και την ενοχή, μέχρι την ελπίδα για επαναπροσδιορισμό στόχων και την επανεκκίνηση. Ας σταθούμε σε όσους νοιώθουν ότι απέτυχαν, αφού πρώτα αναρωτηθούμε εάν πραγματικά απέτυχαν.

Ο φόβος της αποτυχίας

Τι είναι αυτό που μας κλείνει τον δρόμο, μάς παραλύει, μάς εμποδίζει να προχωρήσουμε; Μήπως ο φόβος της αποτυχίας, της απόρριψης, ο φόβος ότι δεν είμαστε αρκετά καλοί, ταλαντούχοι, αποδεκτοί; Πώς μπορεί μια αποτυχία να λειτουργήσει σαν εφαλτήριο για μια νέα προσπάθεια και όχι σαν ναυάγιο;

Υπάρχει ένας φόβος που μας κατατρέχει από την αρχή της σχολικής μας ζωής, ίσως και από πιο πριν μάλιστα όταν το μικρό παιδί αρνείται να κάνει μια δραστηριότητα που κάποια συνομήλικα παιδιά κάνουν με επιτυχία και δέχεται τις επιδοκιμασίες των μεγαλύτερων. Φοβόμαστε να μη χάσουμε στο παιχνίδι, να μη σπάσουμε ένα εξάρτημα στην προσπάθεια μας να συναρμολογήσουμε το αυτοκινητάκι, να ξεχάσουμε το ποίημα στην παράσταση του Νηπιαγωγείου, να μη μας κάνει παρέα ο δημοφιλής συμμαθητής μας στην τάξη, να αποτύχουμε στον διαγωνισμό της Φυσικής.

Γιατί αντιδράμε στην αποτυχία ή έστω στον φόβο της αποτυχίας;

Απ την αρχή της σχολικής μας ζωής ακούμε παντού τη λέξη «λάθος». Αν κάνουμε ένα λάθος θα απογοητεύσουμε, θα μας επιπλήξουν, ίσως και να μας τιμωρήσουν. Γιατί όμως; Διότι, είτε μιλάμε για ένα σχολικό πλαίσιο είτε για την εργασία μας, ένα λάθος έχει πάντα μια αρνητική χροιά. Δεν έχουμε δικαίωμα στο λάθος αν θέλουμε να ανήκουμε κάπου και να είμαστε αποδεκτοί. Η κοινωνία μας έχει στιγματίσει την αποτυχία. Αυτός που δεν επιτυγχάνει στις Πανελλαδικές, αυτός που αναγκάζεται να δώσει ξανά και ξανά ένα μάθημα, που δε στεριώνει σε μια δουλεία ή σε μια σχέση, δεν έχει άψογη εξωτερική εμφάνιση, δεν είναι λεπτός, κοινωνικός και αναγνωρίσιμος αναπόφευκτα φορά την «ταμπέλα» του αποτυχημένου. Η αποτυχία είναι συνώνυμη της αδυναμίας, της αδιαφορίας, καμία φορά μάλιστα και της χαμηλής νοημοσύνης, ενώ ταυτόχρονα επηρεάζει την αυτοεικόνα και τις μελλοντικές επιλογές μας.

Έλλειψη προσπάθειας, έλλειψη προσοχής, έλλειψη νοημοσύνης… Αυτή η έννοια της «έλλειψης» αντηχεί στο κεφάλι ενός παιδιού ως συνώνυμο της κατωτερότητας. Κι έτσι, μεγαλώνουμε αναζητώντας την αποδοχή, τον θαυμασμό, τη δική μας επιτυχία να καθρεφτίζεται στα μάτια των γονιών, των δασκάλων μας, του ευρύτερου σημαντικού ή λιγότερο σημαντικού κοινωνικού πλαισίου. Με άλλα λόγια, ο φόβος της αποτυχίας είναι ο φόβος της μη ικανοποίησης των άλλων. Είναι ο φόβος ότι δε θα είναι αγαπητός πια, και άρα και λιγότερος ασφαλής. Είναι ο φόβος της ντροπής. Ντρέπεται να μην είναι αυτό που πιστεύει ότι περιμένουν οι άλλοι από αυτόν.

Οι συνέπειες του στίγματος της αποτυχίας

• Η υποτίμηση. Το στίγμα της αποτυχίας έχει τεράστιο αντίκτυπο στην αυτοεκτίμηση. Ένας κακός βαθμός στο παιδί και μια κακή αξιολόγηση στην εργασία από τον ενήλικο βιώνεται και γενικεύεται ως ανικανότητα με αποτέλεσμα να δημιουργεί μια στρεβλή αυτοεικόνα. Κι αν η αποτυχία είναι βέβαιη, ποιος ο λόγος να προσπαθήσει ξανά και ξανά; Γιατί να πάρει το ρίσκο;
• Ένα γενικευμένο άγχος επίδοσης που συχνά δημιουργεί ένα διανοητικό μπλοκάρισμα με αποτέλεσμα να επιβεβαιώνει την αρνητική εικόνα εαυτού. Γιατί να κάνει πάλι την ίδια διαδρομή που του δημιουργεί τόση ένταση και δεν οδηγεί πουθενά;
• Έλλειψη αυτονομίας. Στο σχολείο μαθαίνουμε να εργαζόμαστε όχι για τον εαυτό μας αλλά για να επιτύχουμε τους στόχους που θέτει το εκπαιδευτικό σύστημα. Η πρόοδος μοιάζει να μην είναι μια προσωπική επιλογή, ένα εσωτερικό κίνητρο μιας και δε μαθαίνουμε για τη χαρά της μάθησης. Γιατί να προσπαθήσει εάν δεν ξέρει τον λόγο;
• Τελειομανία. Συχνά, για να ξεπεράσουν τον φόβο της αποτυχίας, κάποιοι μαθητές γίνονται τελειομανείς, αποζητούν την πρωτιά, δε δέχονται κάτι λιγότερο από άριστα με αποτέλεσμα να γίνουν εμμονικοί και εξαιρετικά επιρρεπείς σε ματαιώσεις πολλές φορές τραυματικές.
• Ακινησία. Η αποτυχία μάς εμποδίζει να περάσουμε στην πράξη, μένουμε στα γνωστά, δεν προσπαθούμε, δε δημιουργούμε.

Έτσι, η αποτυχία μοιάζει να γίνεται μια δική μας απόφαση. Τι θα γινόταν όμως αν αλλάζαμε τη στάση μας απέναντι στην αποτυχία, αν την αντικρίζαμε με άλλα μάτια; Αν η αποτυχία έπαυε να αποτελεί στίγμα;

Η θετική πλευρά της αποτυχίας

• Η αποτυχία έχει σαν αποτέλεσμα τη μάθηση, είναι συνυφασμένη με τον πειραματισμό και την προσπάθεια, είναι ένα απαραίτητο βήμα πριν την επιτυχία. Πολλοί καταξιωμένοι έμαθαν από τις αποτυχίες τους, ανέλαβαν το ρίσκο, δεσμεύτηκαν σε έναν στόχο, ξεπέρασαν τα εμπόδια (ακόμα κι αυτά που οι ίδιοι έθεσαν στους εαυτούς τους), επέμειναν και στο τέλος κατάφεραν να επιτύχουν. Αντίστοιχα και το κοινωνικό πλαίσιο δεν στέκεται στις αποτυχίες τους αλλά ρίχνει φως στη διαδρομή και την επιμονή τους.
• Πίσω από τους φόβους μας υπάρχουν οι επιθυμίες και τα όνειρά μας. Ένα αποτέλεσμα μπορεί να αλλάξει, ένα όνειρο όμως παραμένει στο μυαλό και την ψυχή μας όσο δεν έχει ακόμα πραγματοποιηθεί.
• Όσο προσπαθούμε ανακαλύπτουμε νέες δεξιότητες. Στεκόμαστε στα λάθη, αναλύουμε, βρίσκουμε τι δεν πήγε καλά, επαναπροσδιορίζουμε τον τρόπο δράσης, αναζητάμε πηγές βοήθειας, μελετάμε το επόμενο βήμα. Αυτό απαιτεί πνευματική προετοιμασία, καθαρότητα στη λήψη αποφάσεων, αλλά ταυτόχρονα χρειάζεται να ισορροπήσουμε την ανάγκη για επιτυχία με το ψυχικό κόστος της πιθανής αποτυχίας.
• Νοημοσύνη. Όχι, η αποτυχία δεν εξαρτάται από τον δείκτη νοημοσύνης ή την έλλειψη προσοχής. Δείχνει έλλειψη εμπειρίας. Και η εμπειρία αποκτάται με υψηλό εσωτερικό κίνητρο, προσπάθεια και επιμονή.
• Εσωτερική άσκηση. Τα τελευταία χρόνια ακούμε συχνά τον όρο αυτοσυμπόνοια και σπεύδω να διευκρινίσω πως δεν πρόκειται για άφεση αμαρτιών αλλά για μια συνειδητή στάση που έχει το άτομο απέναντι στον ίδιο του τον εαυτό καθώς του αναγνωρίζει το δικαίωμα να κάνει λάθη και να μαθαίνει από αυτά, να πονάει, να ζηλεύει, να εκτιμά τις ικανότητες του.

Δεν είναι εύκολο να αλλάξουμε τη νοοτροπία χρόνων, ή το εκπαιδευτικό σύστημα. Ίσως χρειάζεται να «συνομιλήσουμε» με τον φόβο της αποτυχίας, την αιτία, το μέγεθος του, τον αντίκτυπό του στις προσωπικές επιλογές, στην κρίση μας για τον εαυτό και τους άλλους. Ίσως, τελικά, πρέπει όλοι να δούμε την καλή πλευρά της αποτυχίας με σεβασμό στον εαυτό και τα όνειρα μας. Όπως είχε πει και ο Τρούμαν Καπότε, «η αποτυχία είναι το καρύκευμα που δίνει γεύση στην επιτυχία».

Η κ. Κατερίνα Χοτζόγλου είναι Κλινική Ψυχολόγος ΜΑ –  Παιδοψυχολόγος MSc – Ψυχοθεραπεύτρια και Ψυχολόγος των Εκπαιδευτηρίων Καίσαρη.