Στην εφηβεία ο άνθρωπος έρχεται αντιμέτωπος με λογής λογής δυσκολίες. Η διαδρομή από την παιδική φάση στην εφηβική μοιάζει με την ανάβαση σε ένα βουνό… ανάβαση με ποδήλατο, αναζητώντας απάτητο χώμα. Τώρα θα σκέφτεστε, πώς μου ήρθε αυτή η παρομοίωση, δεν ήρθε σε εμένα, ή μάλλον ήρθε … με ενέπνευσε η περιπέτεια του δύσμοιρου Αλέξανδρου. Όχι του Μέγα αλλά του Μέτριου. O Μέτριος Αλέξανδρος είναι ένας έφηβος, ένας έφηβος κάπως σαν όλους τους εφήβους, με λίγες δυσκολίες παραπάνω.

Όπως όλοι οι έφηβοι που «σέβονται τον εαυτό τους» έτσι και ο Μέτριος Αλέξανδρος μπλέκει σε διάφορους μπελάδες (εντάξει, λίγο πιο περίπλοκους) αναζητώντας να βρει τη θέση του στον κόσμο. Διαβάζοντας το ομώνυμο βιβλίο του Αλέξη Γεράση αισθάνθηκα πως διάβαζα το ημερολόγιο ενός εφήβου όχι ήρωα βιβλίου, ενός εφήβου με σάρκα και οστά.

Η εφηβεία

Έχοντας εμπειρία, ως θεραπεύτρια, με ανθρώπους που βρίσκονται στο σημείο εκείνο, το μεταξύ της παιδικής ηλικίας και της ενήλικης ζωής, δεν έχω παρά να πω πως η εφηβεία καταλαμβάνει ένα ουσιαστικό κομμάτι της ζωής, διαφέρει από άτομο σε άτομο και παρουσιάζει ποικιλία προκλήσεων, αφού πρόκειται για μια μακρά περίοδο σωματικών, βιολογικών και ψυχολογικών αλλαγών. Το αν θα προσαρμοστεί ή όχι το νεαρό άτομο με επιτυχία στις συνθήκες που προκαλούν αυτές οι προκλήσεις εξαρτάται από το αν θα επιτευχθούν ή όχι μια σειρά από εσωτερικές αλλαγές.

Η αδυναμία μιας έφηβης/ενός εφήβου να χειριστεί και να αντιμετωπίσει τις προκλήσεις με επιτυχία είναι πολύ πιθανό να έχει δυσάρεστες συνέπειες τόσο σε επίπεδο ψυχολογικό, συναισθηματικό όσο σε επίπεδο συμπεριφοράς. Στην εφηβεία, το νεαρό άτομο αρχίζει να αποκτά ξεχωριστή οντότητα και από μέλος της ομάδας της οικογένειας γίνεται μέλος της ομάδας των φίλων, μέλος της αγέλης. Αν όμως κάτι πάει στραβά; Ω, όλα μπορούν να πάνε στραβά, είτε γιατί μπορεί να είναι προβληματικές οι σχέσεις ανάμεσα στον έφηβο και στην οικογένεια είτε γιατί μπορεί να μην είναι ικανός να κάνει σχέσεις έξω από την οικογένεια είτε γιατί κάνει λάθος σχέσεις, τρέχοντας να ξεφύγει από την οικογένεια.

Η οικογένεια

Βασικός άξονας η οικογένεια! Δεν θα ήθελα σε καμία περίπτωση να ενοχοποιήσω κανέναν, θα ήθελα όμως να υπογραμμίσω το πόσο σημαντική είναι η επιρροή της και πόσο καθοριστικό ρόλο παίζει στο πώς θα εξελιχθεί το παιδί σε έφηβο και έπειτα σε ενήλικο. Ο Μέτριος Αλέξανδρος είναι ένα παιδί δίχως μητέρα, με έναν πατέρα μάλλον αδιάφορο, ίσως και όχι… Σίγουρα, όμως, κάπως χαμένο στον κόσμο του. Ο έφηβός μας αυτός, λοιπόν, ο οποίος θα πρέπει να διαχωριστεί για να μπορέσει να αποκτήσει ξεχωριστή οντότητα, μάλλον δεν έχει συγχωνευτεί με την οικογένεια του προκειμένου έπειτα να… διαχωριστεί!

Διαβάζοντας την απελπισμένη προσπάθειά του να βρει τον δρόμο του μέσα από φαντασιώσεις και όνειρα σε σχέση με όσα θα ήθελε να καταφέρει, σε σχέση με εκείνο που θα ήθελε να είναι, αισθάνομαι μια βαθιά συμπάθεια για εκείνον. Μια συμπάθεια ίδια με εκείνη που αισθάνομαι για κάθε έφηβο, που σε μια προσπάθειά του να βρει τον εαυτό του παλεύει μέσα σε ένα εγωκεντρικό καβούκι, ένα χαρακτηριστικό που εμφανίζεται κατά την προεφηβεία και παγιώνεται κατά την περίοδο της εφηβείας. Πρόκειται για ένα χαρακτηριστικό που κουράζει τους μεγάλους, τους ξεβολεύει και σε κάποιες περιπτώσεις τούς κάνει να πλήττουν αφόρητα, μια πλήξη που οδηγεί σε μια απομάκρυνση από τα ίδια τους τα παιδιά.

Οι έφηβοι έχουν την αίσθηση πως όλοι τους παρακολουθούν σαν να βρίσκονται σε ένα τεράστιο μικροσκόπιο, που τονίζει είτε τα καλά τους είτε (κυρίως αυτά) τα αρνητικά τους στοιχεία. Οι έφηβοι πλάθουν ιστορίες για τον εαυτό τους, ονειρευόμενοι την επιτυχία. Μπορεί να θεωρούν τους εαυτούς τους μοναδικούς και άτρωτους, άλλοτε παντοδύναμους. Από την άλλη πλευρά μπορεί να αισθάνονται πως δεν αξίζουν τίποτε και πως είναι καλύτερα να μην κάνουν και πολλά σχέδια για την έξω ζωή. Ο Αλέξανδρος είναι ένας τέτοιος έφηβος, θα ήθελε να έχει μια θέση εκεί έξω αλλά αισθάνεται πως αυτό δεν μπορεί να συμβεί. Και όχι μόνο αυτό, δεν τον σώζει ούτε το τελειότερο τελετουργικό! Η μήπως τον σώζει;

Τα τελετουργικά

Τα τελετουργικά αποτελούν αναμφίβολα μέρος της ζωής των ανθρώπων και σηματοδοτούν ειδικές περιστάσεις, γεγονότα και μεταβάσεις από το ένα στάδιο της ζωής στο άλλο. Η μετάβαση από τη μια κατάσταση στην άλλη, όπως ακριβώς γίνεται από την παιδική ηλικία στην ενηλικίωση, γίνεται μέσα από τελετουργικά, που συναντάμε τόσο στις αρχαίες όσο και στις σύγχρονες κοινωνίες. Κάποια από τα πιο γνωστά είναι το εβραϊκό Μπαρ Μιτσβά ή οι τελετές μύησης που κάνουν οι Αβορίγινες της Αυστραλίας.

Σε κάποιες φυλές στην Παραγουάη και στη Βραζιλία, τα κορίτσια που έχουν τον πρώτο εμμηνορροϊκό κύκλο τους χαράζουν με κόκαλο ψαριών την πλάτη, το στήθος και το στομάχι τους και έπειτα τρίβουν στις πληγές σκόνες με χρώμα για να δημιουργήσουν ένα μόνιμο τατουάζ. Στο Μπαλί, την έναρξη της ήβης σηματοδοτεί το σφράγισμα του δοντιού. Η τελετή περιλαμβάνει ελαφριά επικάλυψη του άνω κυνόδοντα και στόχος της είναι να ξεριζώσει συμβολικά την «άγρια φύση του ανθρώπου» που ξυπνά. (Παλαιότερα πιο συχνά, αλλά και σήμερα ακόμα σε κάποιες φυλές ξεριζώνουν τον κυνόδοντα!)

Στον δυτικό κόσμο δεν υφίσταται πλέον σχεδόν τίποτα από όλα αυτά. Ή, για να το πούμε καλύτερα, δεν υπάρχουν πια τελετουργικά κοινωνικά θεσπισμένα. Υπάρχει ένα θέμα εδώ. Ενώ στον πολιτισμό μας δεν προβλέπεται κάποια γκάμα τελετουργικών μύησης, ταυτόχρονα δεν έχει αλλάξει η εσωτερική ανάγκη και απαίτηση για τη μετάβαση στο επόμενο στάδιο ανάπτυξης, έτσι ο έφηβος αναζητά άλλο δρόμο έκφρασης.

Συχνά οι τελετές μετάβασης που εμπεριέχουν μύηση περιλαμβάνουν στο μενού τους σωματικές «δοκιμασίες», όπως τατουάζ, μπόντι πίρσινγκ, κατανάλωση αλκοόλ, καπνού… και οτιδήποτε άλλο ανακηρύξει ως διαδικασία μύησης η εκάστοτε ιερή αγέλη, η ομάδα συνομηλίκων! Έτσι, η στροφή προς την ομάδα συνομήλικων και η διαδικασία μύησης που σε κάνει ενήλικο είναι η κατάληξη του εφήβου, που αν δεν λειτουργήσει ομαλά, τότε οι συνέπειές της μπορεί να οδηγήσουν σε δυσμενείς καταστάσεις, κάποιες φορές χωρίς δυνατότητα επανορθωτικών μηχανισμών από το περιβάλλον.

Η διαδικασία μιας τελετής μετάβασης αντικατοπτρίζει τις αλλαγές που συμβαίνουν στο άτομο και οι οποίες το βοηθούν να έρθει σε επαφή με την πηγή δύναμης που βρίσκεται μέσα του, μια δύναμη που θα του επιτρέψει να αντεπεξέλθει στις εξωτερικές δοκιμασίες. Το πέρασμα από αυτό που είμαι σε κάτι διαφορετικό αποτελεί τον κεντρικό συμβολισμό της τελετουργίας. Η κάθε διάβαση από το ένα σημείο στο άλλο είναι ζωτικής σημασίας, αφού επιτρέπει στον έφηβο να αποδείξει τόσο στο εαυτό του όσο και στους γύρω του ότι διανύει μια περίοδο αλλαγής.

Φέρνω συνειρμικά στο μυαλό μου την ημέρα που μπήκε στο γραφείο ο Χ, 15 χρόνων. Είχε βάψει μια τούφα από τα μαλλιά του και είχε τρυπήσει το αυτί του. Οι γονείς του ήταν αρκετά συντηρητικοί και δεν επικροτούσαν τέτοιες επιλογές. Κάθισε απέναντι μου και δεν μίλησε, κάπως σαν να μιλούσε η αλλαγή που είχε κάνει, σαν να έλεγε «εγώ επιλέγω τι θα κάνω με την εξωτερική μου εμφάνιση. Έχω τον έλεγχο του σώματος μου. Κοιτάξτε με καλά. Κοιτάξτε τι μπορώ να κάνω».

Οι έφηβοι έχουν ανάγκη από τελετουργίες, διαφορετικά αισθάνονται εγκλωβισμένοι και ανίκανοι να προχωρήσουν. Στους αρχαίους πολιτισμούς, οι νέοι μπορούσαν να έρθουν σε επαφή με πολλούς και διαφορετικούς ρόλους, με πολλές πτυχές του εαυτού τους, που στηρίζονταν στις πεποιθήσεις και στους μύθους της κοινωνίας στην οποία ζούσαν.

Όπως είπαμε και πιο πάνω, ο έφηβος ακόμα και σήμερα βρίσκει ή, τέλος πάντων, προσπαθεί να βρει τρόπους να έρθει σε επαφή με τις πτυχές του εαυτού του. Το αν θα θέσει τον εαυτό του σε κίνδυνο, ακολουθώντας πρακτικές μη ωφέλιμες προκειμένου να γίνει η μετάβαση, εξαρτάται κατά πολύ από το περιβάλλον από το οποίο προέρχεται. Βλέπετε, έχει ανάγκη από έναν χάρτη, μια πυξίδα, προκειμένου να βαδίσει στους τόπους της μετάβασης. Και πού θα βρει τα πρώτα υλικά για να σχεδιάσει τον χάρτη και για να φτιάξει την πυξίδα; Μα πού αλλού; Στην οικογένεια του!

Οι σημαντικοί άλλοι

Ο Αλέξανδρος έχει ένα ευαίσθητο ρυζόχαρτο στα χέρια του και μια ξεχαρβαλωμένη λειψή πυξίδα, προσπαθεί να βρει τον δρόμο του, μα δεν ξέρει πώς να το κάνει. Έχει φυσικά ανάγκη να μυηθεί στα τελετουργικά της αγέλης, μα είναι πολύ δύσκολο να βγεις στον κόσμο αν δεν σου έχει δείξει κάποιος την πόρτα! Πώς να το καταφέρει αυτό το βήμα προς την εφηβεία και έπειτα προς την ενηλικίωση, αν δεν έχει στο πλάι του ενήλικους που τον βλέπουν και τον ακούν! Γιατί, πώς να το κάνουμε, είναι αδύνατον να δει τον εαυτό του ένας άνθρωπος, αν δεν τον έχουν δει, αν δεν έχει δει τον εαυτό του μέσα από τα μάτια των άλλων!

Αν οι σημαντικοί άλλοι είναι απόντες, τότε ο έφηβος θα προσπαθήσει να δει τον εαυτό του μέσα από τα μάτια της αγέλης, μα τις περισσότερες φορές αυτό είναι μάταιο, γιατί αν δεν σε έχει δει ο σημαντικός άλλος ή αν σε έχει δει με στραβό μάτι, τότε θα καθρεφτίζεις αυτό το βλέμμα και στα βλέμματα των άλλων και έτσι θα είναι εξαιρετικά δύσκολο να δεις καθαρά το ποιος είσαι.

Ο Αλέξης Γεράσης στο βιβλίο του κατάφερε να ζωντανέψει έναν έφηβο από εκείνους που κυκλοφορούν ανάμεσά μας, με σάρκα και οστά. Έναν έφηβο από εκείνους που βουτούν στη φαντασία τους, στα μπερδεμένα συναισθήματα τους, στις συγκρούσεις με τους γονείς τους, στην ανάγκη τους να βρουν τη σεξουαλική τους ταυτότητα, στην επιθυμία τους να γίνουν αποδεκτοί από τους συνομήλικούς τους. Έναν έφηβο μπλεγμένο στα πλοκάμια της εφηβείας, που ίσως το μόνο που θα μπορούσε να τον σώσει είναι ένα τελετουργικό… Ποιος, όμως, είπε πως τα τελετουργικά είναι εύκολη υπόθεση;

Ο Μέτριος Αλέξανδρος: Στο βιβλίο αυτό, αναγνώστη, θα διαβάσεις για µένα – τον Αλέξανδρο: τι περνάω στο σχολείο, τι περνάω στο σπίτι, τι περνάω στη φαντασία µου και τι στ’ αλήθεια. Για να ξέρεις, είµαι λίγο τεµπελάκος, έχω και ψιλοπροβλήµατα στη µάθηση, είµαι και λίγο ακοινώνητος, έχω και τον ανθρωποδιώκτη. Τι άλλο;… Α, είµαι και λίγο φαντασιόπληκτος και όποτε τα πράγµατα δεν πάνε καλά, φαντάζοµαι πως έχω σούπερ ικανότητες και τους εκδικούµαι όλους. Ε ναι, είµαι και λίγο εκδικητικός… Αλλά σε κάποια φάση, γνωρίζω µια κυρία από τη Βραζιλία που κάνει κάτι περίεργες µαγικές τελετές και φτιάχνουµε ένα πήλινο δοχείο, το «vaso vagio», που µου δίνει στ’ αλήθεια αυτές τις σούπερ δυνατότητες που λέγαµε. Μετά γίνεται χαµός, αλλά αυτά σ’ αφήνω να τα διαβάσεις µόνος. Τι λες; Ψήνεσαι; Το βιβλίο του Αλέξη Γεράση κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Πατάκη. Η εικονογράφηση του εξωφύλλου είναι του Τόμεκ Γιοβάνη.

Η Σουζάνα Παπαφάγου είναι κλινική ψυχολόγος-οικογενειακή ψυχοθεραπεύτρια.