Στη μνήμη του Βαγγέλη Γιακουμάκη

Σχολικός εκφοβισμός, παρενόχληση, βία, bullying. Διαφορετικοί τρόποι εκφοράς ενός φαινομένου τόσο παλιού όσο και η σχολική ζωή. Ενός φαινομένου για το οποίο κάποτε δεν μιλούσαμε και κάποια στιγμή αρχίσαμε όλοι να μιλάμε ξαφνικά. Συνάντησα την εκπαιδευτικό Μαργαρίτα Γερούκη, μεταξύ πολλών άλλων πιστοποιημένη επιμορφώτρια του βραβευμένου φινλανδικού προγράμματος για την πρόληψη του σχολικού εκφοβισμού και την αντιμετώπιση της σχολικής βίας KiVa, και συζητήσαμε με αφορμή το ΒΑΓΙΑ, ένα πρωτοποριακό πρόγραμμα πρόληψης που ευχόμαστε να εφαρμοστεί όσο το δυνατόν συντομότερα σε όσο το δυνατόν περισσότερα δημοτικά σχολεία. Τότε σίγουρα, οι επόμενες γενιές παιδιών και ενηλίκων θα ζήσουν πιο καλά και πιο ευτυχισμένα απ’ τη δικιά μας∙ και απ’ όλες τις προηγούμενες…

Μαργαρίτα, σε ευχαριστώ εκ των προτέρων για τον χρόνο σου και τη διάθεση να μοιραστείς μαζί μας την πολύτιμη γνώση σου. Θέλω, καταρχάς, να μου πεις εσύ πώς αντιλαμβάνεσαι τον σχολικό εκφοβισμό από την εμπειρία σου ως μαθήτριας, ως εκπαιδευτικού και ως μητέρας.
Νομίζω ότι η Μάγια Αγγέλου συνόψισε με τον καλύτερο τρόπο την ουσία του πράγματος. «Οι άνθρωποι», είπε η Αμερικανίδα ποιήτρια, «θα ξεχάσουν αυτά που τους είπες, θα ξεχάσουν αυτά που τους έκανες αλλά δε θα ξεχάσουν ποτέ πώς τους έκανες να νιώσουν». Ο εκφοβισμός, το bullying καθώς συχνά επικρατεί ο ξενόγλωσσος όρος, είναι φαινόμενο εμπειρικά βιωμένο και ως τέτοιο ακουμπά και ανασκαλεύει μύχια συναισθήματα, δυστυχώς όλα αρνητικά.
Το τέρας του εκφοβισμού το έχω παλέψει προσωπικά από όλες τις ιδιότητες στις οποίες αναφέρεσαι, και ως μαθήτρια, και ως μητέρα και ως δασκάλα. Όταν πριν από μερικά χρόνια προσπάθησα να μιλήσω προσωπικά, ως σχολική σύμβουλος, απέναντι σε κοινό συναδέλφων και γονέων, κατά τη διάρκεια μιας διάλεξης για τον εκφοβισμό, δάκρυσα. Σε δευτερόλεπτα μεταμορφώθηκα στο φοβισμένο εξάχρονο που ξεκινούσε για το σχολείο, μην ξέροντας πώς ακριβώς θα «βγει» η μέρα! Δεν είναι αστείο πράγμα η σχολική σου εμπειρία να ορίζεται από φόβο, αγωνία, ανασφάλεια και δυστυχία. Κανένα παιδί δεν πρέπει να νιώθει έτσι και κανένα παιδί δεν έχει δικαίωμα να δημιουργεί τέτοια συναισθήματα σε κάποιο άλλο. Επειδή, όμως, όλα αυτά είναι όχι μόνο θέμα παιδείας, αλλά και εκπαίδευσης προσπάθησα να συμβάλω στη συζήτηση και στην πράξη φτιάχνοντας αυτό το πρόγραμμα, που πλέον έγινε και βιβλίο.
Ο εκφοβισμός είναι στην ουσία του ένα «παιχνίδι» δύναμης και εξουσίας. Έχει διάρκεια και αρνητικές συνέπειες όχι μόνο για το θύμα, αλλά για όλους, για ολόκληρη τη σχολική κοινότητα, για ολόκληρη την κοινωνία. Στη βάση του υπάρχουν κακοφορμισμένες ανθρώπινες σχέσεις. Αυτό, από την άλλη, είναι παρήγορο με την έννοια ότι μπορούμε να οραματιστούμε τι είδους σχέσεις χρειάζεται να ενθαρρύνουμε ως κοινωνία, τι είδους σχέσεις θέλουμε να βιώσουν τα παιδιά μας.

Τα τελευταία χρόνια, από τη στιγμή που η βία και η παραβατική συμπεριφορά έναντι τρίτων εντός σχολικού πλαισίου ονοματίστηκαν, έχουν υπάρξει δεκάδες ομιλίες/παρεμβάσεις προγράμματα/επιμορφώσεις μαθητών, γονέων και εκπαιδευτικών. Όμως, τα φαινόμενα, αντί να μειώνονται, αυξάνονται. Γιατί συμβαίνει αυτό;
Θα συμφωνήσω με την παρατήρηση και θα αποδώσω την αδυναμία αυτή στην γενικότερη δυσκολία του εκπαιδευτικού μας συστήματος να λειτουργήσει συστηματικά, οργανωμένα, με μακροπρόθεσμη στοχοθεσία και όραμα, αξιοποιώντας ορθολογικά τους οικονομικούς πόρους που έχει στη διάθεσή του. Είμαστε εθισμένοι ως κοινωνία στα «πυροτεχνήματα». Το είδα πολλές φορές και ως απλή εκπαιδευτικός και ως σχολική σύμβουλος να επαναλαμβάνεται για διάφορα θέματα, όχι μόνο για τον σχολικό εκφοβισμό.

Η πορεία συνήθως είναι:

• ενεργοποίηση της κοινής γνώμης με την ανάδειξη περιπτώσεων από τα ΜΜΕ
• αναβρασμός στους διαδρόμους του Υπουργείου Παιδείας και πίεση για δράση
• εξασφάλιση κάποιου ΕΣΠΑ
• δημιουργία υλικού ή σχεδιασμός παρεμβάσεων από ομάδα ακαδημαϊκών ή άλλων εμπειρογνωμόνων που βρίσκονται κοντά στο ΙΕΠ ή στο Υπουργείο τη συγκεκριμένη στιγμή
• μερική διάχυση στη σχολική κοινότητα για το χρονικό διάστημα που τρέχει το ΕΣΠΑ
• ολοκλήρωση της χρηματοδότησης
• τίτλοι τέλους και…

… φτου από την αρχή, περιμένοντας την επόμενη δραματική εξέλιξη.

Δεν είμαι, πάντως, σίγουρη αν τα φαινόμενα αυξάνονται διότι οι σχέσεις των ανθρώπων γίνονται πιο προβληματικές ή διότι είναι πλέον περισσότερο ορατές, κυρίως λόγω της ευκολίας δημοσιοποίησης τους. Ίσως και για τους δύο λόγους.

Συχνά γονείς και εκπαιδευτικοί αλληλοκατηγορούνται για τα φαινόμενα βίας στο σχολικό περιβάλλον. Όπως και γονείς αλληλοκατηγορούνται και εκπαιδευτικοί αλληλοκατηγορούνται. Δύσκολα θα βρεις ενήλικους ανθρώπους που αναλαμβάνουν την ευθύνη που τους αναλογεί. Ποιες συνέπειες έχει αυτή η στάση για τα παιδιά;   
Το να αναλαμβάνεις την ευθύνη για πράξεις σου είναι στάση ζωής και διαμορφώνεται μέσα από μακροχρόνιες διαδικασίες προσωπικής και επαγγελματικής ανάπτυξης. Δυστυχώς, είναι ευκολότερο να πετάμε πέτρες η μία ομάδα στην άλλη (εκπαιδευτικοί–γονείς) από το να αφιερώσουμε τον χρόνο και την ενέργεια που χρειάζεται για να φτιάξουμε τις σχέσεις μας. Προσπαθώ να τονίσω κάθε φορά που μιλάω δημόσια ότι γονείς και εκπαιδευτικοί είμαστε από την ίδια μεριά, όχι απέναντι. Χρειάζεται, όμως, να κερδίσουμε η μία ομάδα την εμπιστοσύνη της άλλης και αυτό γίνεται μόνο με την επικοινωνία. Στα σχολεία παραπονιόμαστε ότι υπάρχουν γονείς που δεν τους «βλέπουμε» ποτέ και μόνο αν κάτι αρνητικό συμβεί θα παρουσιαστούν για να επιρρίψουν ευθύνες. Είναι αλήθεια. Είναι, επίσης, αλήθεια ότι οι εργαζόμενοι γονείς δυσκολεύονται να επισκεφτούν το σχολείο τις ώρες που αυτό λειτουργεί, ενώ κάποιοι εκπαιδευτικοί «εξαφανίζονται» με το σχόλασμα.
Όμως, αν αποδεχθούμε ότι μόνο με σωστή επικοινωνία μεταξύ μας θα καταλάβουμε τις ανάγκες μας και θα μπορέσουμε να βοηθήσουμε τα παιδιά μας θα έχουμε κάνει μια καλή αρχή. Οι φόρμες αποτύπωσης που προτείνω στο ΒΑΓΙΑ, μπορούν να βοηθήσουν προς αυτή την κατεύθυνση. Μπορούν να γίνουν το τεκμήριο και η βάση επικοινωνίας μεταξύ μας (εκπαιδευτικοί – γονείς – παιδιά).

Γιατί, όμως, δεν καταφέρνουμε να επικοινωνήσουμε;
Εδώ, φυσικά, μπαίνει και μια άλλη πολύ σημαντική διάσταση, το ότι δεν ξέρουμε πώς να μιλήσουμε! Δεν έχουμε μάθει ως εκπαιδευτικοί, στο πλαίσιο της επαγγελματικής μας ανάπτυξης, να επικοινωνούμε και η αδυναμία αυτή δυσκολεύει ακόμη περισσότερο την αντιμετώπιση των εκφοβιστικών περιστατικών. Τι κι αν ξέρω φυσική και μαθηματικά αν δεν μπορώ να καταλάβω σε απλό επίπεδο την ανάγκη ή τον τρόπο να επικοινωνήσω; Αυτά δεν τα μαθαίνουμε στα πανεπιστήμια, αλλά δυστυχώς είναι σημαντικές δεξιότητες. Δεν έχουμε μάθει πώς να μιλήσουμε στο παιδί που εκφοβίζει, σε αυτό που εκφοβίζεται, στις οικογένειές τους, αλλά και μεταξύ μας. Η επικοινωνιακή δεξιότητα, όμως, δεν καλύπτεται με χ ώρες διάβασμα, στο πλαίσιο μιας εξ αποστάσεως επιμόρφωσης, του τύπου που αγαπά τόσο πολύ πλέον το Υπουργείο. Χρειάζεται βιωματική επιμόρφωση και ομαδοσυνεργατική δουλειά.

Θύτης-θύμα-παρατηρητής. Πώς σχηματίζονται και πώς διαπλέκονται οι ταυτότητες αυτές;
Ο εκφοβισμός ακουμπά σε δύο πόδια, στη διαφορετικότητα αυτών που εκφοβίζονται και στην ανασφάλεια αυτών που εκφοβίζουν. Η διαφορετικότητα μπορεί να είναι σωματική, πνευματική, οικονομική, φυλετική, σεξουαλική και ό,τι άλλο. Το παιδί που έρχεται με τριμμένα ρούχα, αυτό που δεν μιλά καλά ελληνικά, αυτό που οι γονείς του είναι σε πολύ καλύτερη ή χειρότερη θέση, αυτό που έχει δύο μαμάδες ή δύο μπαμπάδες ή και κανέναν γονιό, γενικά κάθε συνθήκη ζωής που μας κάνει να ξεχωρίζουμε από το «τυπικό», μπορεί να γίνει σημαία διαφορετικότητας και να τραβήξει την προσοχή με αρνητικό τρόπο.
Από την άλλη, υπάρχει η ανασφάλεια, μια ανθρώπινη συνθήκη. Το παιδί που είδε να απειλείται η «πρωτιά» του από τον καινούργιο συμμαθητή ή συμμαθήτρια, αυτό που νιώθει την ανάγκη να αποδείξει την «ηγετική» του θέση στην ομάδα, αυτό που είναι μέσα του βαθιά πληγωμένο και προσπαθεί με αυτό τον τρόπο να «ξεφορτώσει» λίγο από τον δικό του πόνο, κάποτε βρίσκουν έναν στόχο και ο εκφοβισμός ξεκινά.
Θύματα και θύτες μπορεί να αλλάξουν ρόλους, όμως ως συστημικό φαινόμενο ο σχολικός εκφοβισμός εμπλέκει όλους. Δηλαδή όχι μόνο αυτούς που εκφοβίζουν ή εκφοβίζονται αλλά και αυτούς που απλώς είναι παρατηρητές (περισσότερο ή λιγότερο παθητικοί). Αυτό είναι πολύ σημαντικό να το καταλάβουμε, γιατί ουσιαστικά γίνεται και το κλειδί στην επίλυση (ή στη διαχείριση) του προβλήματος. Σε αυτή τη σημαντική παράμετρο στηρίζονται όλες οι σύγχρονες προτάσεις για την αντιμετώπιση του σχολικού εκφοβισμού και αυτή η παράμετρος αξιοποιείται και στο ΒΑΓΙΑ.
Με άλλα λόγια, με τη δουλειά αυτή υποστηρίζω ότι εάν καταφέρουμε ως σχολική κοινότητα, ως εκπαιδευτικοί, να ευαισθητοποιήσουμε τα παιδιά απέναντι στο φαινόμενο του εκφοβισμού και παράλληλα να τα ενδυναμώσουμε ώστε να μην ενθαρρύνουν τέτοιες συμπεριφορές, αλλά να τις «καταδικάζουν» ως ψευτο-νταηλίδικες, τότε θα έχουμε κάνει το σωστό βήμα για τη δημιουργία αυτού που ονομάζουμε σχολικό ήθος, μιας σχολικής κουλτούρας που προωθεί τις ανθρώπινες σχέσεις στη βάση του σεβασμού, της αλληλεγγύης και της αποδοχής.

Αυτή τη στιγμή υπάρχει κάποιος φορέας που μπορεί να στηρίξει ουσιαστικά τα θύματα και να πλαισιώσει τους θύτες; Ή μήπως όλα είναι, όπως τα περισσότερα στην Ελλάδα, θέμα τύχης, δασκάλου ή διευθυντή; Αν, δηλαδή, η σχολική μονάδα επιλέξει να «κουκουλώσει» το πρόβλημα, τέλειωσαν όλα για τα εμπλεκόμενα παιδιά; Το έχουμε δει να συμβαίνει στην πλειονότητα των περιπτώσεων και είναι η λογική του «πού να τρέχουμε τώρα;» ή «πού να μπλέκουμε τώρα;»
Θεωρητικά, έχουμε πολλούς φορείς που μπορούν να δουλέψουν υποστηρικτικά. Υπάρχουν υποστηρικτικές δομές σε κάθε διεύθυνση εκπαίδευσης της χώρας, έχουμε ψυχολόγους και κοινωνικούς λειτουργούς σε πολλές εκπαιδευτικές μονάδες. Οι εκπαιδευτικοί σε πολλά σχολεία είναι ευαισθητοποιημένοι και κάποιοι έχουν επιμορφωθεί. Ταυτόχρονα, όμως, απουσιάζει το όραμα, η στοχοθεσία και η συστηματικότητα. Σήμερα η/ο ευαισθητοποιημένος/η εκπαιδευτικός είναι σε αυτό το σχολείο και προσπαθεί. Αύριο θα είναι κάπου αλλού. Αυτή τη χρονιά έρχεται ψυχολόγος ή κοινωνικός/ή λειτουργός και την επόμενη όχι. Και αν έρθει, σπάνια θα είναι ο ίδιος άνθρωπος. Τι σημαίνει αυτό για την αποτελεσματικότητα του συστήματος και για το κόστος των επιλογών νομίζω ότι όλοι μπορούμε να το καταλάβουμε.
Σε κάθε περίπτωση, λοιπόν, το σύστημα στη χώρα μας όπως είναι διαμορφωμένο δεν ανταποκρίνεται στις ουσιαστικές ανάγκες των σχολείων μακροπρόθεσμα. Είναι αποσπασματικό, χωρίς σύνδεση, και φαίνεται ξεκάθαρα ότι οι αποφάσεις έρχονται από πάνω προς τα κάτω, ενώ θα έπρεπε να είναι δύο κατευθύνσεων. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι το περίφημο Παρατηρητήριο για τον Σχολικό Εκφοβισμό, που δημιουργήθηκε στο Υπουργείο Παιδείας μετά την υπόθεση Γιακουμάκη. Εδώ οι εκπαιδευτικοί είχαν δυσκολίες να μιλήσουν μεταξύ τους για τον εκφοβισμό, δηλαδή σε επίπεδο συλλόγου, θα πήγαιναν να κάνουν αναφορές σε μια εξωτερική «πλατφόρμα»;
Δυστυχώς αν η σχολική μονάδα δεν είναι επιμορφωμένη, ενδυναμωμένη και ευαισθητοποιημένη αρκετά, ώστε να μπορεί να αξιολογήσει κάποιο περιστατικό ως εκφοβιστικό και να το διαχειριστεί με το σωστό τρόπο, τότε ναι, υπάρχει σοβαρότατο πρόβλημα. Η λογική τού «πού να μπλέκουμε τώρα;» επικρατεί σε αρκετά σχολεία και είναι η στάση αδύναμων εκπαιδευτικών που εργάζονται κάτω από αδύναμη και ανασφαλή διεύθυνση! Η σχολική ηγεσία παίζει τρομερά σημαντικό ρόλο. Μπορεί να «απογειώσει» ή να «θάψει» ένα σχολείο, γι’ αυτό πρέπει να δίνεται μεγάλη προσοχή στις επιλογές στελεχών εκπαίδευσης.

Μεγάλη κουβέντα είπες… Μακάρι να εισακουστεί. Δεν είναι, όμως, μόνο τα παιδιά θύτες. Είναι, σπανιότερα, και οι εκπαιδευτικοί. Υπάρχει αντίστοιχα κάποιο πλαίσιο που τους στηρίζει;
Ο εκφοβισμός είτε σχολικός, είτε εργασιακός δεν κάνει διακρίσεις. Αναπτύσσεται όταν οι ανθρώπινες σχέσεις είναι αδύναμες, υποανάπτυκτες (για να κάνω ένα λεκτικό παιχνίδι) και δυναμώνει όταν δεν κάνουμε κάτι για αυτό. Δεν υπάρχει εκφοβισμός που θα σταματήσει από μόνος του, όπως η φωτιά όταν κάψει τα πάντα. Η κουλτούρα που δημιουργείται παραμένει και καταστρέφει και άλλες ζωές.
Πριν από κάποια χρόνια είχα κάνει μια παρουσίαση με θέμα τον/την εκπαιδευτικό που εκφοβίζει. Είναι πολύ ενδιαφέρον θέμα και «ανεξερεύνητο», όπως διαπίστωσα. Δεν έχει σημασία η ηλικία του ανθρώπου για να γίνει θύτης. Άλλοι είναι οι παράγοντες, με κυριότερο την ανθρώπινη ανασφάλεια. Χωρίς αυτό το τελευταίο να ακουστεί ως δικαιολογία, το αντίθετο. Πρέπει ο στόχος μας να είναι να μεγαλώνουμε παιδιά που αισθάνονται καλά και ασφαλή με τον εαυτό τους, που πατούν γερά στα πόδια τους και δημιουργούν υγιείς σχέσεις με τους γύρω τους. Έτσι δεν θα χρειάζεται να «αποδείξουν» τη δύναμή τους εκφοβίζοντας, ούτε ως μικροί ούτε ως μεγάλοι!

Μια και λέμε για μεγάλους… Το bullying δεν τελειώνει με το πέρας της σχολικής ζωής. Οι συνέπειές του συνεχίζονται για χρόνια αργότερα, ίσως και για μια ζωή. Το έχουμε συνειδητοποιήσει αυτό ως κοινωνία;
Αν το είχαμε συνειδητοποιήσει, θα κάναμε περισσότερα πράγματα όσον αφορά την εκπαίδευση στον τομέα των σχέσεων, της ψυχικής και συναισθηματικής υγείας και την ανάπτυξη δεξιοτήτων επικοινωνίας. Για να κάνω, όμως, και τον συνήγορο του διαβόλου, παρόλο που έχουμε μια θεωρητικά ολιστική άποψη για την εκπαίδευση ως κοινωνικό αγαθό, δηλαδή ότι δεν αφορά μόνο την απόκτηση γνώσεων αλλά και τη διαμόρφωση σύγχρονων προσωπικοτήτων και πολιτών, έχουμε την τάση να φορτώνουμε το εκπαιδευτικό σύστημα με νέα πράγματα χωρίς να βγάζουμε τίποτα, χωρίς ιδιαίτερη αναπροσαρμογή και χωρίς να προσθέτουμε ώρες στο πρόγραμμα!

Μπορείς να μας δώσεις με πινελιές τις βασικές αρχές της πρότασής σου για την πρόληψη και τη διαχείριση εκφοβιστικών περιστατικών στο δημοτικό σχολείο;
Το βιβλίο ΒΑΓΙΑ αποτελεί μια ολιστική προσέγγιση για την πρόληψη και την αντιμετώπιση του σχολικού εκφοβισμού. Είναι βασισμένο στην εμπειρία μου στα σχολεία και στην εκπαίδευση που έχω επάνω στο θέμα ως πιστοποιημένη επιμορφώτρια του φινλανδικού προγράμματος KiVa. Ξεκινά από την αναγνώριση ότι ο εκφοβισμός είναι ένα συστημικό πρόβλημα που διαβρώνει τις σχέσεις στη σχολική κοινότητα και μπορεί να έχει σοβαρές συνέπειες για όλα τα εμπλεκόμενα μέρη. Κάποιοι άνθρωποι το ξεπερνούν και συνεχίζουν τη ζωή τους έχοντας άσχημες αναμνήσεις, κάποιοι δυσκολεύονται περισσότερο και κάποιοι χάνουν τη ζωή τους!
Την ευθύνη στο σχολείο την έχουμε εμείς. Οι εκπαιδευτικοί. Εμείς είμαστε αυτοί που θα πρέπει να βοηθήσουμε τα παιδιά και τις οικογένειες. Εμείς είμαστε αυτοί που θα πρέπει να διαμορφώσουμε συνθήκες σωστής επικοινωνίας, να αναγνωρίσουμε το φαινόμενο όπου υπάρχει και να κάνουμε κάτι για αυτό. Ξέρεις, το μεγαλύτερο παράπονο των θυμάτων σχολικού εκφοβισμού διαχρονικά είναι ότι πολλοί έβλεπαν τι γινόταν αλλά κανένας δεν έκανε κάτι. Το ΒΑΓΙΑ προτείνει να κάνουμε κάτι.
Από τη μία, να σταθούμε με ευαισθησία και ενσυναίσθηση σε φαινόμενα που προβληματίζουν, να τα συζητήσουμε και να προσπαθήσουμε να τα διαχειριστούμε με συλλογικό και οργανωμένο τρόπο. Αντί να υποκριθούμε ότι δεν συμβαίνει τίποτε να προσπαθήσουμε να κάνουμε κάτι μεθοδικό και συγκεκριμένο. Από την άλλη, προτείνει μια σειρά από δραστηριότητες για τη σχολική μονάδα γενικά, αλλά και για την τάξη (υπάρχει ο κύκλος Α’ για το μικρό δημοτικό και ο κύκλος Β’ για τα μεγαλύτερα παιδιά) που με διασκεδαστικό και ευχάριστο τρόπο θα βοηθήσουν στην καλλιέργεια καλού κλίματος συνεργασίας σεβασμού και αποδοχής μεταξύ των παιδιών. Όπως λέει και ο Dan Pearce «οι άνθρωποι που αγαπούν τον εαυτό τους δεν πληγώνουν τους άλλους». Το ΒΑΓΙΑ προτείνει να εξερευνήσουμε τον εαυτό μας, την ομάδα μας, τις ανάγκες μας και να δουλέψουμε μαζί, ώστε να γίνουμε καλύτεροι συμμαθητές και συμμαθήτριες, καλύτεροι εκπαιδευτικοί, καλύτεροι άνθρωποι.

Απευθύνεσαι μόνο σε εκπαιδευτικούς; Ή μπορεί και ένας γονέας να αντλήσει υλικό και να το δουλέψει ατομικά με το παιδί του;
Το βιβλίο απευθύνεται κυρίως σε εκπαιδευτικούς. Επειδή οι δραστηριότητες βασίζονται στην ομαδοσυνεργατική εκπαίδευση, οι εκπαιδευτικοί μπορούν να τις δουλέψουν με τα παιδιά στην τάξη. Αυτό δεν σημαίνει ότι κάποια από τα παιχνίδια δεν θα μπορούσαν να αποτελέσουν ευχάριστες δραστηριότητες στο σπίτι. Μπορούν να αποτελέσουν αφορμή για συζήτηση με τα παιδιά μας. Θα καλούσα τους γονείς που είναι, ας πούμε, «υποψιασμένοι» να το φυλλομετρήσουν, να δουν την προσέγγιση που προτείνεται και αν πιστέψουν ότι κάτι τέτοιο θα βοηθούσε το κλίμα στο σχολείο των παιδιών τους να το δωρίσουν στη σχολική βιβλιοθήκη. Μπορούν με αυτό τον τρόπο να συμβάλλουν στη συζήτηση και να περάσουν το μήνυμα ότι συμμετέχουν ενεργά μέσα στη σχολική κοινότητα σε όποια προσπάθεια γίνεται για την καταπολέμηση του bullying.

Εκτός από την Ελλάδα, έχεις ζήσει και εργαστεί στη Φινλανδία. Επειδή έχουν ακουστεί πολλά θετικά για το φινλανδικό εκπαιδευτικό σύστημα και το πόσο σημασία δίνει στην ενσυναίσθηση, βλέπεις ουσιαστικές διαφορές στη συμπεριφορά των παιδιών εκεί και εδώ;
Βλέπω τις ίδιες ανάγκες. Πριν από δύο χρόνια δύο δεκαεξάχρονοι στη Φινλανδία σκότωσαν έναν συνομήλικό τους. Ήταν μια σοβαρότατη υπόθεση bullying. Πριν από δεκαπέντε χρόνια ένας μαθητής λυκείου, θύμα bullying ο ίδιος, εκτέλεσε εννιά άτομα στο σχολείο του. Σοκαριστικά περιστατικά που δείχνουν ότι ο εκφοβισμός μπορεί να αναπτυχθεί σε κάθε κοινωνία. Επίσης, ότι δεν υπάρχουν μαγικές λύσεις, φάρμακα. Θέλει πολλή, συστηματική και μεθοδική δουλειά συνέχεια. Παντού μεγαλώνουν πονεμένα παιδιά και παντού μπορεί να αναπτυχθούν προβληματικές οικογενειακές και άλλες σχέσεις που βρίσκουν έκφραση στον σχολικό χώρο. Η διαφορά είναι ότι στη Φινλανδία βλέπω ταυτόχρονα όλα τα σχολεία να κάνουν συστηματικά προγράμματα πρόληψης, να διαμορφώνουν στρατηγικές πρόληψης και να επιμένουν σε αυτές ανεξάρτητα του ποιοι εκπαιδευτικοί εργάζονται στη σχολική μονάδα ή ποια πρόσωπα έχουν αναλάβει τη διεύθυνση του σχολείου. Αυτά είναι τα θετικότερα του φινλανδικού συστήματος: μακροπρόθεσμος σχεδιασμός, επικέντρωση στον στόχο, ενεργοποίηση κάθε σύγχρονου μέσου για την επιτυχία των στόχων, συστηματική έρευνα για το τι θέλουμε για τα παιδιά μας και από το εκπαιδευτικό μας σύστημα. Έρευνα, όχι ευχολόγια. Επίσης, τα ΜΜΕ δεν κανιβαλίζουν με τον ανθρώπινο πόνο.

Αφιερώνεις το βιβλίο στη μνήμη του Βαγγέλη Γιακουμάκη και είναι συγκλονιστική και η προέλευση του ονόματός του. Θεωρείς ότι μετά τον θάνατό του άλλαξε κάτι ουσιαστικά στην Ελλάδα; Τι χρωστάμε στο παιδί αυτό;
Να θυμίσω ότι είχε προηγηθεί η υπόθεση της εξαφάνισης του μικρού Άλεξ στη Βέροια, αλλά δυστυχώς για την οικογένειά του παιδιού και την κοινωνία μας ολόκληρη, αυτή η περίπτωση κινήθηκε στο ημίφως. Με τον θάνατο του Βαγγέλη, όμως, κανένας πια δεν μπορούσε να αρνηθεί ότι ο σχολικός εκφοβισμός είναι επικίνδυνος, είναι τοξικός ακόμη και θανατηφόρος. Όσοι στα σχολεία και στα σπίτια αβασάνιστα απέρριπταν το φαινόμενο με ένα απλό «έλα, μωρέ, παιδιά είναι», δεν είχαν πια δικαιολογία και έτσι μπόρεσαν αν ακουστούν καλύτερα οι φωνές όσων από εμάς βρισκόμασταν στη μάχιμη εκπαίδευση και μιλούσαμε για τη σοβαρότητα του πράγματος. Θυμάμαι, πριν έρθει στο φως η υπόθεση Γιακουμάκη, έκανα ενημέρωση γονέων για τον σχολικό εκφοβισμό και έρχονταν πέντε άνθρωποι. Όταν ήρθε στο φως η υπόθεση του Βαγγέλη γέμιζαν αμφιθέατρα. Ο χαμός αυτού του παιδιού είναι από τις πιο τραγικές στιγμές της ελληνικής κοινωνίας και του εκπαιδευτικού μας συστήματος. Δεν θέλω να ξεχαστεί. Η ΒΑ(γγέλης) ΓΙΑ(κουμάκης) για μένα είναι η ψυχή του Βαγγέλη που θέλει να βοηθήσει όλα τα παιδιά.

Έχουμε, αλήθεια, ελπίδες για ένα ασφαλές σχολείο στο άμεσο μέλλον;
Φυσικά και έχουμε! Η πρώτη νίκη είναι η αναγνώριση του εκφοβισμού ως προβλήματος. Η δεύτερη νίκη θα έρθει όταν συνεργαστούμε όλοι με ξεκάθαρο όραμα: Την ασφάλεια και την υγεία των παιδιών μας.Διαβάστε: Μαργαρίτα Γερούκη, ΒΑΓΙΑ-Ένα πρόγραμμα πρόληψης του σχολικού εκφοβισμού/bullying για το δημοτικό σχολείο, Εκδόσεις Πατάκη