Ίσως θα έχετε παρατηρήσει ότι πρόσφατα επανεκδόθηκαν σχεδόν ταυτόχρονα από πολλούς εκδοτικούς οίκους, σε νέες μεταφράσεις, τα έργα του Τζορτζ Όργουελ, μεταξύ των οποίων και «Η φάρμα των ζώων», καθώς απελευθερώθηκαν τα δικαιώματά τους. Οι Εκδόσεις Διόπτρα έκαναν κάτι πιο πρωτότυπο: Εξέδωσαν την περίφημη «Φάρμα» διασκευασμένη για παιδιά από τον Μιχάλη Μακρόπουλο, σε εικονογράφηση της Θέντας Μιμηλάκη.

Παλαιότερα ήμουν κατά των παιδικών διασκευών, αλλά μια σειρά από πολύ επιτυχημένα βιβλία που κυκλοφόρησαν τα τελευταία χρόνια, σε συνδυασμό με την ανάγνωσή τους από τα δικά μου παιδιά, με έκαναν να κατανοήσω ότι αν η δουλειά του συγγραφέα που ανέλαβε την επαναφήγηση, σε συνδυασμό με την προσέγγιση του εικονογράφου, είναι σωστή και προσεκτική, τότε μπορεί να λειτουργήσει θετικά, να δώσει, δηλαδή, στον μικρό αναγνώστη μια πρώτη γεύση από κλασικά λογοτεχνικά έργα, ανοίγοντάς του ταυτόχρονα την όρεξη να διαβάσει και τα αυθεντικά κείμενα όσο το δυνατόν συντομότερα. Αυτό συνέβη και με τη «Φάρμα» του Μακρόπουλου. Το διάβασε πρώτα η κόρη μου, 10 ετών, και έπειτα εγώ (αφού μάλιστα είχα πρόσφατα διαβάσει και δυο από τις επανεκδόσεις του αυθεντικού έργου). Η μικρή ενθουσιάστηκε και το ευχάριστο είναι ότι μπόρεσε να κατανοήσει την αλληγορία προτού καν συζητήσουμε και κάνουμε ένα μάθημα ιστορίας και πολιτικής. Γιατί αυτό είναι ουσιαστικά «Η φάρμα των ζώων», ένα παραμύθι ενάντια σε κάθε μορφή αυταρχισμού. Αλλά ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή:

Η ιστορία 

Στη φάρμα του ζεύγους Τζόουνς, ένα υπέργηρο και έξυπνο γουρούνι ονόματι Στρατηγός καλεί λίγο πριν πεθάνει όλα τα ζώα και τους ζητά να επαναστατήσουν απέναντι στους ανθρώπους, που τα κακοποιούν συστηματικά. Οι πρώτες αντιδράσεις είναι μουδιασμένες, αλλά σταδιακά τα ζώα καταλαβαίνουν ότι ο γερο-Στρατηγός έχει δίκιο. Στη συνέλευσή τους ξεδιπλώνονται αναλυτικά όλα τα θέματα που αντιμετωπίζουν και τελικά, μέσα από τον διάλογο, τα ζώα καταλήγουν πως έφτασε η ώρα να ξεσηκωθούν απέναντι σε οποιοδήποτε πλάσμα έχει δυο πόδια και δεν έχει φτερά. Έπειτα από λίγες ημέρες, ο Στρατηγός πεθαίνει και την οργάνωση της επανάστασης αναλαμβάνουν ο Ναπολέων και ο Χιονόμπαλας, δυο έξυπνα γουρούνια που συντονίζουν πλέον τα ζώα. Η αφορμή δεν αργεί να δοθεί και όλοι οι ένοικοι της φάρμας, καλά οργανωμένοι, διώχνουν μακριά τους έκπληκτους Τζόουνς.

Έχει πλέον φτάσει η ώρα της αυτοοργάνωσης της φάρμας, σύμφωνα πάντα με τις οδηγίες των Ναπολέοντα και Χιονόμπαλα. Εκδίδονται οδηγίες. Τα ζώα τις τηρούν. Ο Βενιαμίν, ένας κακότροπος γάιδαρος, έχει ορισμένες αμφιβολίες για τα γουρούνια, αλλά κανείς δεν του δίνει τη δέουσα σημασία. Κάποια στιγμή, τα μικρά ανίψια των Τζόουνς φτάνουν στη φάρμα για να προειδοποιήσουν τα ζώα για μια επικείμενη επίσκεψη για ανακατάληψή της από τους ανθρώπους κι έτσι η προσπάθεια των τελευταίων να ξανακερδίσουν το χαμένο αγρόκτημα είναι εντελώς αποτυχημένη. Μα, ακόμα και μετά τη δεύτερη νίκη τους, η ζωή στη φάρμα δεν είναι εύκολη. Παρά τις αρχικές εκτιμήσεις πως δεν θα ήταν πλέον σκλάβοι των ανθρώπων, τα ζώα συνεχίζουν να δουλεύουν, ίσως κι ακόμα σκληρότερα και οι κόποι τους δεν ανταμείβονται. Όσο προσπαθούν να χτίσουν τον γκρεμισμένο ανεμόμυλο, ο Μπόξερ, το καλόκαρδο άλογο, τραυματίζεται και η τύχη του δεν είναι αυτή που περίμεναν οι σύντροφοί του ότι θα είναι. Όσο για τον Ναπολέοντα και τον Χιονόμπαλα; Αυτοί συνεχίζουν να δίνουν οδηγίες και να περνούν ζωή και κότα, έχοντας εκπαιδεύσει ως φύλακές τους τα σκυλιά, πίνοντας το γάλα των αγελάδων και εμπορευόμενοι τα προϊόντα που παράγουν με ιδρώτα τα άλλα ζώα…

Όταν τα δυο γουρούνια συγκρούονται πλέον και μεταξύ τους, ο Χιονόμπαλας αποχωρεί από τη φάρμα και τη θέση του στο πλευρό του Ναπολέοντα παίρνει ο Φωνακλάς, ένα γουρούνι-ρήτορας, που καταφέρνει να πείσει τους πάντες, πλην φυσικά του Βενιαμίν, για την ορθότητα των θέσεων των γουρουνιών. Μα η ζωή στο αγρόκτημα δυσκολεύει κι όταν τα ζώα θυμούνται τον γερο-Στρατηγό και ζητούν ψηφοφορία που θα καθορίσει τις μελλοντικές κινήσεις τους, τα γουρούνια αρνούνται κάνοντας λόγο για μια (ψεύτικη) ρήση του μακαρίτη: «Όλα τα ζώα είναι ίσα, αλλά κάποια είναι πιο ίσα από τα άλλα». Ο Ναπολέοντας αναζητάει πλέον χρήματα, έχει επαφή με τους (αποκηρυγμένους) ανθρώπους, προπαγανδίζει εναντίον του εξαφανισμένου Χιονόμπαλα για όλα τα δεινά που έχουν βρει τη φάρμα και τελικά, μαζί με τον Φωνακλά, εγκαταλείπει τον στάβλο του και εγκαθίσταται στο (μέχρι πρότινος απαγορευμένο όπως και οτιδήποτε άλλο ανθρώπινο) σπίτι των Τζόοουνς.

Όταν τα περιστέρια αποκαλύπτουν στα ζώα ότι πλέον ο Ναπολέοντας έχει σχεδόν αποκτήσει ανθρώπινα χαρακτηριστικά, τόσο που κάποια στιγμή δεν μπόρεσαν να ξεχωρίσουν ποιος ήταν ποιος, εκείνα παίρνουν μια μεγάλη απόφαση. Η ζωή τους στη φάρμα δεν μπορεί να συνεχιστεί έτσι. Έδιωξαν τους ανθρώπους, αποφάσισαν πως όλα τα ζώα θα είναι ίσα, μα τα γουρούνια θέλησαν να είναι ισότερα και πήραν τη θέση των τυράννων εναντίον των οποίων είχαν αρχικά επαναστατήσει. Κι έτσι τα ζώα εγκαταλείπουν τους πρώην συντρόφους τους, που τους πρόδωσαν με τον χειρότερο τρόπο. Όσο για τον Ναπολέοντα και τον Φωνακλά, ζητούν -από μειονεκτική πλέον θέση καθώς δεν έχουν αγαθά να προσφέρουν- τη βοήθεια των ανθρώπων… Και βρίσκουν το τέλος που μάλλον τους άξιζε.

Τα τεχνάσματα

Ο Μακρόπουλος χρησιμοποιεί δυο έξυπνα αφηγηματικά τεχνάσματα που εξυπηρετούν τη διασκευή του: Καταρχάς εντάσσει στην ιστορία του δυο μικρά παιδιά, που τα διαφοροποιεί ξεκάθαρα από τους κακοποιητές των ζώων ενήλικους, καθώς τάσσονται υπέρ των ζώων. Αυτό κάνει το παραμύθι ελκυστικότερο, βοηθάει τους μικρούς αναγνώστες να ταυτιστούν, ενώ δίνει στον ενήλικο και την πάσα να μιλήσει στα παιδιά, που σαφώς λατρεύουν τα ζώα και θέλουν το καλό τους, για το πόσο αλλοτριώνεται ο άνθρωπος μεγαλώνοντας και συχνά καταλήγει βασανιστής (επίκαιρο θέμα…)

Έπειτα, στον πρόλογο και στον επίλογό του, ο συγγραφέας εξηγεί στα παιδιά πως ουσιαστικά είναι ένας διαμεσολαβητής, πως κάποτε ο Τζορτζ Όργουελ τού αφηγήθηκε την ιστορία αυτή και πως τώρα προσπαθεί να τη θυμηθεί και να τους την επικοινωνήσει με τα δικά του λόγια. Δεν είναι, ας πούμε, σίγουρος αν υπήρξαν παιδιά στο βιβλίο του Όργουελ, ούτε  και για το τέλος του είναι σίγουρος. Ξέρει, μάλιστα, πως παρέλειψε κι άλλα πολλά φοβερά και τρομερά που συνέβησαν στο αγρόκτημα αυτό. Γι’ αυτό, λέει στα παιδιά, καλό είναι μόλις μεγαλώσουν λίγο να αναζητήσουν το αυθεντικό βιβλίο για να μάθουν την ιστορία όπως πρωτογράφτηκε, σχεδόν 80 χρόνια πριν.

Στο τέλος του βιβλίου, υπάρχει ένα σύντομο βιογραφικό σημείωμα του Όργουελ, που μας επιτρέπει, εφόσον το επιθυμούμε, να αντιστοιχίσουμε την αλληγορία του με τα πολιτικά γεγονότα που πυροδότησαν τη συγγραφή της και να κάνουμε στα παιδιά και ένα σύντομο μάθημα ιστορίας. Φυσικά, το βήμα αυτό μπορεί να παραληφθεί, αν το παιδί μας είναι ακόμα μικρό ή μπορεί να αναφερθούμε σε αυτό ακροθιγώς, μέχρι το παιδί να είναι έτοιμο να ακούσει και να κατανοήσει δύσκολα ακόμα και για εμάς ιστορικοπολιτικά γεγονότα.

Η συζήτηση μετά την ανάγνωση

«Η φάρμα των ζώων» είναι ένα βιβλίο πολιτικό, που γράφτηκε από έναν αριστερό συγγραφέα, που, όμως, αναγνώρισε έγκαιρα και στηλίτευσε το καθεστώς στην ΕΣΣΔ και τον Στάλιν και τους συνεργάτες του, που ενώ επαναστάτησαν και ανέτρεψαν την τσαρική εξουσία στο όνομα του λαού τελικά κατέληξαν και οι ίδιοι τύραννοι. Το μήνυμα του Όργουελ, που ουσιαστικά χρησιμοποιεί τη μαρξιστική θεωρία από τη μεριά των ζώων, και το μήνυμα που πρέπει να περάσουμε στα παιδιά, ανεξαρτήτως της οποιασδήποτε πολιτικής μας τοποθέτησης, ξεπερνά κατά πολύ τον αρχικό του στόχο και είναι πως συνήθως η εξουσία διαφθείρει ακόμα και όσους ξεκίνησαν με αγαθές προθέσεις, γι΄αυτό και πρέπει να έχουμε συνείδηση της ταυτότητας και της δύναμής μας ως κοινωνικού συνόλου, ώστε να μην επιτρέπουμε σε καμιά διεφθαρμένη εξουσία να μας τσακίζει.

Συζητάμε, λοιπόν, για το πώς ξεκίνησαν τα γουρούνια και πού έφτασαν, αναφερόμαστε στη δύναμη που έχει μια ομάδα αν τα μέλη της συνεργάζονται με σύμπνοια, βάζουμε στο τραπέζι την έννοια της ισότητας την οποία τα γουρούνια καταπάτησαν και έγιναν «πιο ίσα» από τα άλλα ζώα, αναλύουμε τη μεταμόρφωσή τους σε ανθρώπους· άλλωστε έτσι κλείνει το αυθεντικό βιβλίο: «Τα ζώα κοιτούσαν απ’ έξω από γουρούνι σε άνθρωπο και από άνθρωπο σε γουρούνι και πάλι από γουρούνι σε άνθρωπο, μα ήταν αδύνατον να ξεχωρίσουν ποιος ήταν ποιος»… Πώς αιτιολογείται αυτή η αλλαγή; Πώς μπορούμε να την εντοπίσουμε σε φίλους μας; Πώς μπορούμε να μη διαφθαρούμε και να μην πάθουμε κι εμείς το ίδιο μελλοντικά; Γιατί π.χ. και το bullying στο σχολείο είναι κακοποίηση με τους θύτες να βρίσκονται στην εξουσία και τα θύματα υπό τον ζυγό τους.

Αναφερόμαστε, ακόμα, στο γεγονός ότι τα ζώα στο βιβλίο του Μακρόπουλου κάνουν μια δεύτερη επανάσταση, αυτή τη φορά εγκαταλείποντας τους εξουσιαστές τους, που -χωρίς λαό να εξουσιάζουν- καταρρέουν. Μιλάμε, με λέξεις που είναι κατανοητές στα παιδιά, για την ανθρώπινη κατάσταση. Για τον άνθρωπο που, δυστυχώς, είναι συχνά (ή καταλήγει) κακός. Συνδέουμε, αν θέλουμε και αν το επιτρέπει η ηλικία των παιδιών μας, το βιβλίο με το #metoo στην Ελλάδα και τις συνεχείς καταγγελίες των τελευταίων ημερών για κακοποιήσεις, σεξουαλικές, σωματικές, ψυχολογικές, από ανθρώπους που βρίσκονταν σε πλεονεκτική θέση σε σχέση με τα θύματά τους, στα οποία παρουσιάζονται ως σωτήρες.

Η παραβολή του Όργουελ παραμένει, δυστυχώς, διαχρονική και επίκαιρη, ακόμα κι αν η Σοβιετική Ρωσία, στην οποία απευθύνθηκε ο συγγραφέας έχει καταρρεύσει εδώ και πάνω από τριάντα χρόνια (και έχει αντικατασταθεί, βέβαια, από κάτι ίσως ακόμα χειρότερο). Γιατί το πρόβλημα δεν ήταν προφανώς (μόνο) ο Στάλιν. Το πρόβλημα ήταν και παραμένει ο εξουσιολάγνος, ανήθικος άνθρωπος, που με κάθε ευκαιρία παραβιάζει τα δημοκρατικά δικαιώματα των -θεωρητικά- ίσων με αυτόν ανθρώπων. Τον καιρό της πανδημίας, όπου τα δικαιώματά μας καίγονται εύκολα στον βωμό της υγείας και που συχνά δεν μπορούμε να διαχωρίσουμε τι γίνεται πραγματικά για το καλό μας και τι  για το κακό μας (ή για το καλό των εκάστοτε ελίτ), σε μια χώρα όπου ούτως ή άλλως η αξιοκρατία είναι μια έννοια παραγνωρισμένη και όπου οι πελατειακές σχέσεις εξουσίας καθορίζουν πολύ περισσότερο απ’ όσο θα έπρεπε τις ζωές μας, οφείλουμε θα θωρακίσουμε τα παιδιά μας με γνώση. Ουσιαστικά, το βιβλίο, ως αλληγορικό παραμύθι, προσφέρει πολλαπλές αναγνώσεις, ανάλογα και με την κατάσταση και τα βιώματα του κάθε αναγνώστη. «Η φάρμα των ζώων» είναι, λοιπόν, ένα μάθημα κοινωνικής και πολιτικής αγωγής, μια παραβολή που θα  προετοιμάσει τα παιδιά μας να διεκδικήσουν, να απαιτήσουν, μια κοινωνία όπου όλοι θα είναι ίσοι, μια κοινωνία όπου κανένα γουρούνι δεν θα είναι πιο ίσο από αυτά, μια κοινωνία που θα βάλει τέλος στα επαναλαμβανόμενα λάθη του παρελθόντος. Μπράβο στις εκδόσεις Διόπτρα και στον Μιχάλη Μακρόπουλο για το πολύ πετυχημένο εγχείρημα. Θα πρότεινα τη Φάρμα των ζώων ανεπιφύλακτα για παιδιά από 7 έως 9 ετών με ανάγνωση από κοινού με τον γονέα και για παιδιά από 9 έως 12 ετών για κατά μόνας ανάγνωση, με την προϋπόθεση να ακολουθήσει έπειτα μια συζήτηση, ώστε να καλυφθούν τυχόν απορίες τους και να τους δοθεί τροφή για περαιτέρω σκέψη.«Η φάρμα των ζώων» κυκλόφορεί από τις Εκδόσεις Διόπτρα, σε διασκευή του Μιχάλη Μακρόπουλου και εικονογράφηση της Θέντας Μιμηλάκη.