Αφορμή για το κείμενο αυτό στάθηκε ένα βιβλίο που κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις Εκδόσεις Πατάκη, με τίτλο «Ήθελα μόνο να χωρέσω». Η Στέλλα Κάσδαγλη, παθούσα η ίδια από ψυχογενή ανορεξία στην εφηβεία της, έγραψε ένα μυθιστόρημα για εφήβους και όχι μόνο, στο οποίο παρουσιάζει τη ζωή της ανορεκτικής Ζωής, βασισμένη στις προσωπικές της εμπειρίες. Ανοίγουμε, λοιπόν, το κεφάλαιο των διατροφικών διαταραχών στους ανηλίκους, εξετάζοντας τις πιο συνηθισμένες, την ψυχογενή ανορεξία και την ψυχογενή βουλιμία. Άλλες διαταραχές όπως η ψυχαναγκαστική υπερφαγία ή η ορθορεξία εμφανίζονται στην ενήλικη ζωή, αν και συνδέονται με ό,τι συμβαίνει στην εφηβεία. Επομένως, είναι επιτακτική ανάγκη να αναγνωριστεί και να αντιμετωπιστεί εγκαίρως το πρόβλημα, ώστε να μην συνεχιστεί ή επιδεινωθεί μετά την ενηλικίωση.

Τι είναι οι διαταραχές πρόσληψης τροφής;

Οι διαταραχές πρόσληψης τροφής χαρακτηρίζονται από ακραία συναισθήματα, σκέψεις και συμπεριφορές σχετικά με τη λήψη τροφής, το βάρος και την εικόνα του σώματος. Ρωτήσαμε την κ. Μαρία Κούντζα, ψυχίατρο εξειδικευμένη στις διαταραχές πρόσληψης τροφής (ΔΠΤ) να μας πει σε ποιες ηλικίες τις εντοπίζουμε για πρώτη φορά. Η εφηβεία, ως γενικότερα «παράξενη συναισθηματικά» περίοδος, σηματοδοτεί κατά κύριο λόγο την έναρξή τους, με συνηθισμένη ηλικία εκδήλωσης τα  15 έως τα 19 χρόνια. Υπάρχουν, βέβαια, περιπτώσεις που η ανορεξία (κατά κύριο λόγο) εμφανίζεται και σε πιο μικρές ηλικίες (υπάρχει καταγεγραμμένη ακόμα «βρεφική ανορεξία»), αλλά αυτές είναι ιδιαίτερα σπάνιες μορφές. Οι ΔΠΤ εμφανίζονται σε συντριπτική πλειονότητα, πάνω από 90%, σε κορίτσια, παρόλο που τα τελευταία χρόνια υπάρχει μια τάση αύξησής τους και στον αρσενικό εφηβικό πληθυσμό.

Anorexia nervosa

Η ψυχογενής ανορεξία είναι μια σοβαρή και σε μερικές περιπτώσεις επικίνδυνη για τη ζωή ασθένεια, η οποία χαρακτηρίζεται από σημαντική μείωση της πρόσληψης τροφής. Οι πάσχοντες ασχολούνται υπερβολικά με το τι τρώνε, με τη μέτρηση των θερμίδων και αποστρέφονται καθετί παχυντικό. Έχουν διαταραγμένη εικόνα του σχήματος και βάρους του σώματος τους και, έστω και αν είναι ιδιαίτερα αδύνατοι, επιμένουν ότι πρέπει να χάσουν ακόμα «κάποια λίγα κιλά» για να δείχνουν εντάξει. Η όλη κατάσταση οδηγεί σε επικίνδυνη απώλεια βάρους (περίπου κάτω από το 15% του φυσιολογικού).

Bulimia Nervosa

Η ψυχογενής βουλιμία είναι επίσης μια σοβαρή ασθένεια, χαρακτηριζόμενη από ένα κύκλο συμπεριφορών, που συνήθως ξεκινούν με επεισόδια ανεξέλεγκτης και υπερβολικής πρόσληψης τροφής. Τυπικά, το άτομο «καταβροχθίζει» σε σύντομο χρόνο μεγάλες ποσότητες φαγητού συνήθως πλούσιες θερμιδικά (π.χ. σοκολάτες, τσιπς, μπισκότα κλπ.). Χαρακτηριστικά, όσο το επεισόδιο είναι σε εξέλιξη νιώθει ότι είναι αδύνατο να σταματήσει το φαγητό. Αμέσως μετά, κυριεύεται από συναισθήματα ενοχών και δυσανεξίας και ξεκινά ορισμένα μέτρα αντιμετώπισης όπως εντατική γυμναστική, προκλητός εμετός, χρήση φαρμάκων όπως διουρητικά και καθαρτικά, τα οποία συνήθως προσπαθεί να τα κρατήσει κρυφά. Το βάρος του ατόμου παραμένει κατά κανόνα στα ευρέως φυσιολογικά όρια. Η βουλιμία είναι γενικώς πιο συχνή από την ανορεξία και το χειρότερο είναι ότι δεν είναι πάντα εμφανής, ενώ ένα ανορεκτικό παιδί ξεχωρίζει από την εμφάνισή του. Βεβαίως, η ανορεξία έχει δύο υποτύπους, τον περιοριστικό και τον καθαρτικό, κατά τον οποίον υπάρχουν και βουλιμικά επεισόδια. Ο δεύτερος τύπος είναι πιο συχνός από τον αμιγή περιοριστικό. Μάλιστα, το πιο σύνηθες, στις έφηβες κοπέλες στις οποίες διαγιγνώσκεται βουλιμική διαταραχή, είναι να έχει προηγηθεί μια περίοδος με αυστηρές δίαιτες, που κάποιες φορές μπορεί και να φτάνει στο σημείο να χαρακτηρίζεται ως ανορεκτική περίοδος.

Πού οφείλονται;

Η ακριβής αιτία των διαταραχών αυτών δεν είναι γνωστή. Γνωρίζουμε ότι στις περισσότερες περιπτώσεις υπάρχει ένας συνδυασμός περίπλοκων βιολογικών, ψυχολογικών και κοινωνικών παραγόντων, ο οποίος σχετίζεται με την εκδήλωση και ανάπτυξη του προβλήματος. Κατά κύριο λόγο πάντως, οι ΔΠΤ είναι ψυχογενείς διαταραχές, δηλαδή τα αίτια τους είναι κατά κύριο λόγο ψυχολογικά και όχι οργανικά. Παρόλο που κάθε ασθενής έχει την προσωπική του ιστορία και η εκδήλωση της ασθένειας είναι πολυπαραγοντική, πίσω από τη βουλιμία ή την ανορεξία κρύβονται πάντα ένα ή περισσότερα τραυματικά γεγονότα, συχνά με ρίζες στην παιδική ηλικία. Στο επίκεντρο βρίσκεται η σχέση γονιού-παιδιού και κυρίως μητέρας παιδιού. Για παράδειγμα, συχνά πίσω από μια ανορεκτική έφηβη κρύβεται μια καταπιεστική μητέρα. Επίσης ενοχοποιούνται όλοι οι παράγοντες που μπορεί να οδηγήσουν έναν έφηβο στο να έχει χαμηλή αυτοεκτίμηση και έλλειψη αυτοπεποίθησης, όπως για παράδειγμα το bullying, ενώ υψηλά ποσοστά διαταραχών πρόσληψης τροφής εμφανίζουν και τα σεξουαλικά κακοποιημένα παιδιά. Είναι μύθος το ότι φταίει η κοινωνία μας; Ότι ο δυτικός τρόπος ζωής, τα media και η κουλτούρα του αδύνατου σώματος επηρεάζουν τους ασθενείς; Η αλήθεια είναι ότι όντως οι ΔΠΤ αυξάνονται ραγδαία στη σύχγρονη εποχή, μετά το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, και ανάλογα με τη σταδιακή μιντιοποίηση της κοινωνίας. Έτσι, οι κοινωνικοί παράγοντες αναγνωρίζονται μέσα στις αιτίες εκδήλωσης της νόσου.  Όμως, το μεγαλύτερο ποσοστό των ασθενών που βρίσκεται σε θεραπεία δηλώνουν ότι δεν επηρεάστηκαν καθόλου από το lifestyle και εντοπίζουν διαφορετικά αίτια ψυχικής δυσφορίας, που τους οδήγησαν στην ανορεξία ή τη βουλιμία. Όσον αφορά στο γενετικό παράγοντα, σύμφωνα με πρόσφατες έρευνες, υπάρχει διαγενεαλογική νοσηρότητα. Άλλωστε, ασθενείς που πάσχουν από κατάθλιψη ή άλλες αγχώδεις διαταραχές, που είναι κληρονομικές, εμφανίζουν συχνά και διαταραχές λήψης τροφής.

Πότε πρέπει να ανησυχήσουν οι γονείς;

Οι γονείς οφείλουν να απευθυνθούν σε ειδικούς όταν εντοπίσουν περίεργη στάση του παιδιού τους απέναντι στο φαγητό, δηλαδή πολύ αυστηρές και παρατεινόμενες δίαιτες-αφαγίες (διότι βέβαια δίαιτες απλές κάνουν όλες οι έφηβες, χωρίς να έχουν παθολογική συμπεριφορά), σημαντική απώλεια βάρους, συχνές ζυγίσεις, κατανάλωση υπερβολικά μεγάλων ποσοτήτων φαγητού. Επίσης, οι έφηβες με ΔΠΤ εμφανίζουν και μια γενικότερη ψυχολογική δυσφορία, που τις περισσότερες φορές περιλαμβάνει  πεσμένη διάθεση, διάθεση απομόνωσης, δυσκολία να απολαύσουν πράγματα, εκδηλώσεις άγχους, εμμονική ενασχόληση με την εξωτερική εμφάνιση και την εικόνα του σώματος τους. Πολύ βασικό είναι μάλιστα να απενοχοποιηθούν οι ίδιοι ο γονείς, που συχνά αισθάνονται υπεύθυνοι για την κατάσταση του παιδιού τους, γιατί π.χ. είναι αυστηροί, τσακώνονται, χώρισαν, πάσχουν από κατάθλιψη, δυσκολεύονται να εκφράσει τα συναισθήματά τους κ.λ.π.

Οι παθόντες έφηβοι έχουν καλή πρόβλεψη;

Όπως αναφέρει χαρακτηριστικά η κ. Κούντζα,  η καλή ή όχι πρόβλεψη αφορά στην κάθε περίπτωση ξεχωριστά και συσχετίζεται με την σοβαρότητα της ψυχοπαθολογίας του ατόμου. Όμως σε γενικές γραμμές, εάν οι έφηβοι απευθυνθούν εγκαίρως σε ειδικό και ξεκινήσουν την ενδεδειγμένη θεραπεία, έχουν πολύ καλή πρόγνωση. Μάλιστα, συχνά στην εφηβεία η έναρξη είναι οξεία και τα συμπτώματα εμφανίζονται με μεγάλη και ακραία ένταση, κάτι που δεν σημαίνει υποχρεωτικά κακή πρόγνωση. Ίσα ίσα συχνά οι θορυβώδεις ενάρξεις ακολουθούνται από πολύ καλή πορεία, με την προϋπόθεση και πάλι ότι θα γίνει η κατάλληλη διάγνωση και θα υπάρξει η σωστή κατεύθυνση-θεραπεία.

Ποια είναι η θεραπεία;

Ο παιδίατρος είναι συνήθως ο πρώτος γιατρός στον οποίον απευθύνονται οι γονείς. Σημαντικό είναι, εφόσον γίνει η σωματική εκτίμηση και κρίνει πως πρόκειται για ΔΠΤ, να παραπέμψει τους γονείς και τον έφηβο σε ειδικό ψυχικής υγείας. Συχνά επίσης, έφηβες κοπέλες με ΔΠΤ απευθύνονται σε γυναικολόγο, λόγω της αμηνόρροιας και των διαταραχών της έμμηνης ρύσης, που συχνά συνοδεύουν τις ΔΠΤ. Και πάλι, απαραίτητη είναι η παραπομπή σε ειδικό ψυχικής υγείας. Η βασική θεραπεία για τις ΔΠΤ είναι η ψυχοθεραπεία, ενώ σπανιότερα θα χρειαστεί για κάποιο διάστημα και κάποια φαρμακευτική αγωγή, συνήθως με αντικαταθλιπτικά. Η διαγνωστική, λοιπόν, εκτίμηση καταρχήν από κάποιον παιδοψυχίατρο/ψυχίατρο (εάν μάλιστα είναι αυτό εφικτό, από κάποιον ψυχίατρο εξειδικευμένο στις ΔΠΤ), είναι το πρώτο σημαντικό θεραπευτικό βήμα. Εκείνος θα δώσει οδηγίες για τη θεραπευτική συνέχεια (ψυχοθεραπεία με παιδοψυχίατρο/ψυχίατρο ή ψυχολόγο). Η θεραπεία των εφήβων με ΔΠΤ περιλαμβάνει συνήθως θεραπευτικές συνεδρίες και με τους γονείς τους. Η διατροφολογική παρέμβαση είναι συμπληρωματικό κομμάτι της θεραπείας, εάν και εφόσον κριθεί αναγκαία από τον βασικό θεραπευτή. Πρέπει  δε πάντα να γίνεται σε συνεννόηση με την πάσχουσα, καθώς συχνά οι έφηβες δυσκολεύονται να απευθυνθούν και να συνεργαστούν με διατροφολόγο, δυσκολία που έχει σημασία να ακούσει, να κατανοήσει και να συνεκτιμήσει ο βασικός θεραπευτής.

Τα εξειδικευμένα κέντρα του δημόσιου συστήματος υγείας που παρέχουν ΔΩΡΕΑΝ διάγνωση και θεραπευτική υποστήριξη σε εφήβους με ΔΠΤ είναι τα εξής:

– Η παιδοψυχιατρική κλινική στο νοσοκομείο «Αγ. Σοφία» http://child-psychiatry.med.uoa.gr/

– Η μονάδα εφηβικής ιατρικής του νοσοκομείου «Αγλαϊα Κυριακού» http://www.youth-health.gr/el/

– Το Κέντρο Ημέρας για τις ΔΠΤ «ΑΝΑΣΑ» http://www.anasa.com.gr/

Το Τaλκ μίλησε με τη Στέλλα Κάσδαγλη, συγγραφέα του βιβλίου «Ήθελα μόνο να χωρέσω», για την εμπειρία της ως πάσχουσας από ανορεξία και για την έφηβη ηρωίδα της, τη Ζωή, που ένιωθε ότι δεν μπορούσε να ταιριάξει στον κύκλο των συνομηλίκων της και προσπάθησε να χωρέσει. Αλλά με λάθος τρόπο…

Το βιβλίο σου είναι βασισμένο σε προσωπική εμπειρία. Πώς έκανες το βήμα να κάνεις τα βιώματά σου μυθιστόρημα; Ήταν εύκολο ή δύσκολο; Υπήρξα ανορεξική από τα 15 μου μέχρι περίπου τα 18 μου. Από τη στιγμή που έγινε ξεκάθαρο μέσα μου ότι θα κάνω ό,τι περνάει από το χέρι μου για να μην ξαναγυρίσω ποτέ στην κόλαση αυτής της αρρώστιας είχα πολύ μεγάλη επιθυμία να μοιραστώ κάτι από τα πράγματα που έμαθα και που εμένα με βοήθησαν να ξεπεράσω την ανορεξία, με την ελπίδα ότι ίσως θα μπορούσαν να βοηθήσουν κάποια άλλη έφηβη ή νέα γυναίκα ή μητέρα ή πατέρα κόρης που βρισκόταν στην ίδια κατάσταση. Τελικά, το έκανα –όχι εύκολα, αλλά με μεγάλη χαρά- με τον τρόπο που ξέρω καλύτερα να μοιράζομαι, το γράψιμο.

Επέλεξες να απευθυνθείς στους εφήβους άμεσα, χρησιμοποιώντας τη δική τους γλώσσα και τα δικά τους επικοινωνιακά-εκφραστικά μέσα; Αυτό σε δυσκόλεψε ως συγγραφέα και τι ήθελες να πετύχεις; Δε σκέφτηκα ποτέ αν με δυσκολεύει. Αυτή η απόφαση ήταν για μένα μονόδρομος, γιατί ήθελα όσο τίποτα το βιβλίο να διαβαστεί με ευχαρίστηση από όσο το δυνατόν περισσότερους εφήβους και δεν ήθελα ούτε στιγμή να νιώσουν ότι έχει γραφτεί διδακτικά ή μεγαλίστικα ή με τρόπο που τους επιβεβαιώνει ότι δύσκολα κάποιος ενήλικας καταλαβαίνει όσα νιώθουν. Εξάλλου, το θεωρώ άτοπο να αγνοεί κάποιος την τεχνολογία στην εφηβική λογοτεχνία, από τη στιγμή που είναι πια αναπόσπαστο κομμάτι της ζωής των παιδιών. Η μεγαλύτερή μου χαρά είναι όταν τα ίδια τα παιδιά μου λένε ότι αισθάνονται σαν να το έγραψε ένας από εκείνους.

Οι διατροφικές διαταραχές είναι ακόμα θέμα ταμπού στην Ελλάδα; Ποιος ο ρόλος της οικογένειας του παιδιού ή του εφήβου στην εκδήλωση, αλλά και στην αντιμετώπιση τους. Μιλάω πολύ για τη σημασία που έχει το πώς στεκόμαστε εμείς ως γυναίκες και ως μαμάδες απέναντι στο σώμα μας και στο φαγητό, για το παράδειγμα που δίνουμε στα παιδιά μας. Από κει και πέρα είναι όπως πάντα σημαντικό να κρατάμε ανοιχτούς τους διαύλους επικοινωνίας και φυσικά να μην κλείνουμε τα μάτια όταν συνειδητοποιούμε (ή έστω υποψιαζόμαστε) ότι το παιδί μας με κάποιο τρόπο δυσκολεύεται και υποφέρει. Δεν είναι ντροπή να ζητήσουμε βοήθεια, είναι κρίμα να μη ζητάμε βοήθεια επειδή φοβόμαστε το ξεβόλεμα και την ευθύνη.

Πέραν του οικογενειακού περιβάλλοντος, οι εκπαιδευτικοί και οι μαθητές είναι ενημερωμένοι για τις διατροφικές διαταραχές; Μπορούν, άραγε, να εντοπίσουν εντός σχολικού πλαισίου το πάσχον παιδί και να το βοηθήσουν; Αν όχι, πώς θα μπορούσαν να κινητοποιηθούν; Μήπως, συχνά, γίνονται και οι ίδιοι υπαίτιοι της εκδήλωσης των διατροφικών διαταραχών; Σε πολλά από τα σχολεία που έχω επισκεφθεί διαπίστωσα με μεγάλη χαρά ότι, ναι, πλέον οι εκπαιδευτικοί είναι ενημερωμένοι και ευαισθητοποιημένοι και προσπαθούν να μιλήσουν και στα παιδιά γι’ αυτά τα θέματα. Αλλά, κακά τα ψέματα, σε αυτές τις περιπτώσεις το σχολείο έρχεται δεύτερο και η οικογένεια πρώτη, και ως υποστήριξη και ως ευθύνη.

Μέχρι τώρα, με βάση τη διάδραση με τους αναγνώστες σε blog, μέσα κοινωνικής δικτύωσης, αλλά και στις παρουσιάσεις του βιβλίου, πιστεύεις ότι το “Ήθελα μόνο να χωρέσω” λειτουργεί θετικά και με ποιο τρόπο; Ναι, αισθάνομαι ότι μιλάει σε γονείς και σε παιδιά για πολλά από τα προβλήματα που τους αγγίζουν, ακόμα κι αν δεν αντιμετωπίζουν κάποια διατροφική διαταραχή. Οι ανασφάλειες για το σώμα και την εμφάνισή μας, το bullying, οι φιλίες, ο έρωτας, η επικοινωνία μεταξύ γονιών και παιδιών, είναι θέματα που μας απασχολούν όλους και ελπίζω όσο το δυνατόν περισσότεροι έφηβοι να βρουν μερικά από αυτά τα δικά τους κομμάτια μέσα στο βιβλίο.

Ευχαριστούμε την κ. Μαρία Κούντζα, ψυχίατρο-ψυχοθεραπεύτρια στο Κέντρο Ημέρας Ανάσα για τις πολύτιμες πληροφορίες που μας έδωσε.

Το βιβλίο της Στέλλας Κάσδαγλη «Ήθελα μόνο να χωρέσω» κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Πατάκη. Περισσότερα μπορείτε να βρείτε στο http://ithelamono.gr/.