Η κοινή γνώμη αγαπάει τα θύματα. Περισσότερο όμως αγαπάει να ξύνει τις πληγές τους. Να ανακαλύπτει τραύματα και να κοιτάζει ηδονοβλεπτικά, να κατασκευάζει αδυναμίες και να συμπάσχει με τους αδύναμους, να εφευρίσκει αποκλίσεις και να τις αποδέχεται με μεγαλοκαρδία. Για τη βία των «ευγενικών ψυχών» ο λόγος, τη βία της δήθεν συμπόνιας και της υποκριτικής αποδοχής.

Τον τελευταίο καιρό βλέπουμε πληθώρα δημοσιευμάτων για το bullying (τραμπουκισμός, νταηλίκι – ή, στο πιο επιστημονικό, σχολικός εκφοβισμός και ενδοσχολική βία). Διαβάζουμε ορισμούς και στατιστικά στοιχεία που τεκμηριώνουν την ευρεία διάδοση του φαινομένου και στα ελληνικά σχολεία. Περαιτέρω έναυσμα για την ενασχόληση με το bullying, ασφαλώς, έδωσε η υπόθεση Γιακουμάκη. Τηλεοράσεις, ραδιόφωνα, εφημερίδες και Διαδίκτυο ενημέρωναν διαρκώς για τις εξελίξεις, ενώ όλοι εύχονταν να είναι το παιδί καλά και να τιμωρηθούν παραδειγματικά οι θύτες, ο διευθυντής της σχολής, ο κρητικός πολιτικός που παρενέβη αλλά τελικά δεν παρενέβη, η τραμπουκογέννα Κρήτη που κάνει τα αγόρια της ψευτόμαγκες κουμπουροφόρους, κ.λπ.

Μια απλή ανάρτηση της κ. Ακρίτα στο facebook, όπου εκφράζει την αγωνία της, έγινε viral, ενώ μια επιστολή της την κατέστησε προνομιακό ομιλητή του υπουργού Προστασίας του Πολίτη. Σε άρθρο στα Νέα (28/2/2015), το οποίο εκφράζει κατ’ ουσίαν την κυρίαρχη αντίληψη/παρουσίαση του θέματος, αναφέρεται στον χαρακτήρα του αγνοούμενου και στις συνθήκες που τον οδήγησαν στην εξαφάνιση: «Μετατρέψανε ένα ευαίσθητο, τρομαγμένο, ευάλωτο παιδί σε ανθρώπινο τζουκ μποξ (του πετάγανε κέρματα για να τραγουδάει και να το ξεκλειδώσουν από την ντουλάπα που το φυλακίζανε). Το βασανίσανε, το διαπομπεύσανε, το ξεφτιλίσανε, το οδηγήσανε στους δρόμους να εκλιπαρεί για μια μπουκιά ψωμί, για ένα εισιτήριο να φύγει όσο πιο μακριά μπορεί, για ένα χέρι βοήθειας που δεν απλώθηκε ποτέ». Το «πόρισμα» της κ. Ακρίτα, βέβαια, βασιζόταν σε διάφορα δημοσιεύματα, πολλά εκ των οποίων στην πορεία αμφισβητήθηκαν. Η απάντηση του κ. Πανούση προσπάθησε να αποφύγει τα στερεότυπα, τις πρόωρες κρίσεις και τα αυθαίρετα συμπεράσματα, υιοθετώντας μια πιο ακαδημαϊκή προσέγγιση, απογοήτευσε όμως το ευρύ κοινό που τη χαρακτήρισε «ξύλινο λόγο», «σεντόνι», «διάλεξη», κ.ο.κ. Προφανώς τα social media περίμεναν από τον υπουργό να αποκαλύψει πιο πικάντικες ή ανατριχιαστικές λεπτομέρειες.

Να μας πει, για παράδειγμα, περισσότερα για τον χαρακτήρα του Βαγγέλη. Γιατί, ασφαλώς, δεν είναι τυχαίο ότι έπεσε θύμα bullying (αν όντως έπεσε – αυτό μένει να αποδειχθεί). Όλη η Ελλάδα, λοιπόν, επιδόθηκε σε μια προσπάθεια εντοπισμού της περίφημης ιδιαιτερότητας, σε μια φωτογραφία που δεν τον χώρεσε το πλάνο, σε ένα γλέντι που δεν ξεφάντωσε, σε ένα του (παγωμένο) βλέμμα. Γιατί, εντάξει, αθώο το θύμα, αλλά, όπως και να το κάνουμε, κάτι θα είχε για να τον πειράζουν. Κάπως θα ξεχώριζε από την αγέλη. Το λένε εξάλλου όλες οι επιστημονικές μελέτες, τα παιδιά που θυματοποιούνται διαφέρουν κάπως από τον μέσο όρο στις επιδόσεις, στην εμφάνιση, στη συμπεριφορά, στην προφορά, στο θρήσκευμα, στην εθνότητα, στην καταγωγή. Δεν συμβαδίζουν με τα αποδεκτά σωματικά και ψυχολογικά πρότυπα, είναι υπέρβαρα, λιπόσαρκα, ανάπηρα, υπερκινητικά, ομοφυλόφιλα, μεταναστάκια, παιδιά διασήμων, παιδιά ασήμων, καλοί μαθητές, κακοί μαθητές, δυσλεκτικοί, λιγόλογοι, πολυλογάδες.

Το πρόβλημα με τον Βαγγέλη είναι ότι από άποψη εξωτερικής εμφάνισης δεν έχει κάποιο ιδιαίτερο γνώρισμα. Επομένως, κάτι πρέπει να τρέχει με τον χαρακτήρα του. Αρχικά αφέθηκαν υπονοούμενα για ομοφυλοφιλία, επειδή παρερμηνεύτηκε μια δήλωση της οικογένειας ότι ήταν παιδί με «ιδιαιτερότητες». Ακούσαμε μάλιστα δημοσιογράφο να ρωτάει συμφοιτητή του αν είχε κοπέλα, για να εισπράξει αρνητική απάντηση (την οποία φυσικά μετέφερε ως είδηση), όπως και ότι αγόρασε ολόκληρο, λέει, εισιτήριο για το λεωφορείο (ενώ δικαιούται φοιτητικό), που σημαίνει ότι τον συνόδευε κάποιος «εξωσχολικός» (το πιάσατε το υπονοούμενο). Ο κ. Γιαννόπουλος, μάλιστα, πρόεδρος στο Χαμόγελο του Παιδιού, έκανε έναν αυθαίρετο και εξαιρετικά άστοχο συσχετισμό (τον οποίο ανακάλεσε αργότερα) ανάμεσα στην υπόθεση bullying του Βαγγέλη και σε μια υπόθεση σεξουαλικής κακοποίησης 200 παιδιών στην περιοχή από όπου κατάγεται (άρα μπορεί να κακοποιήθηκε μικρός και να βγήκε γκέι ή τουλάχιστον φοβισμένο θύμα). Γονείς και συγγενείς τα αρνήθηκαν, βέβαια, όλα αυτά, αλλά τι θα έλεγαν και αυτοί; Μήπως καταπίεζαν και οι ίδιοι το παιδί και δεν αποδέχονταν την ομοφυλοφιλία του; Γιατί δεν απευθύνθηκε σε αυτούς παρά εξαφανίστηκε;

Σε αποδεχόμαστε, ομοφυλόφιλε Βαγγέλη, ανέκραξε η ανεκτική κοινωνία μας. Το ενδεχόμενο βέβαια ο Βαγγέλης να μην είναι, να μη θέλει να αποκαλύψει ή και γενικότερα να μη θέλει να ακούγεται ούτε ως υπόθεση εργασίας ότι είναι ομοφυλόφιλος, δεν πέρασε από τον νου των ευαίσθητων ψυχών. Ούτε ασφαλώς το γεγονός ότι αποκαλώντας τον Βαγγέλη κρυφό ομοφυλόφιλο στο πανελλήνιο στην ουσία τον τραμπούκιζαν και αυτές με τη σειρά τους και μάλιστα σε βαθμό κοινωνικής διαπόμπευσης και στιγματισμού. Μετά την αγανάκτηση συγγενών και φίλων, τις μηδενικές ενδείξεις και την αιφνιδιαστική εμφάνιση λίγης τσίπας, η «υπόθεση» της ομοφυλοφιλίας εγκαταλείφθηκε σιγά σιγά.

Η έρευνα της ιδιαιτερότητας του Βαγγέλη έπρεπε, επομένως, να στραφεί αλλού. Όλοι όσοι τον ξέρουν συμφωνούν: είναι παιδί ήσυχο, κλειστό, ευγενικό, εσωστρεφές. Είναι καλό παιδί. Αλλά δεν είναι, λέει, φωνακλάς και δυναμικός, όπως η υπόλοιπη παρέα των Κρητικών. Αυτό είναι! Ήταν μπροστά στα μάτια μας από την αρχή, υπάρχει μάλιστα και φωτογραφία που δείχνει την παρέα του Βαγγέλη, αγκαλιασμένη, να διασκεδάζει και αυτός να είναι στην απέξω, πίσω από το δρεπάνι των αγκαλιασμένων, με το κεφάλι του να ξεπροβάλλει διστακτικά στο φόντο. Η φωτογραφία τα λέει όλα (περιττό να πούμε ότι υπήρχαν πολλές άλλες φωτογραφίες με τον Βαγγέλη δίπλα στους φίλους του). Όπως και ένα βίντεο από γλέντι, όπου ο Βαγγέλης δεν είναι τόσο εκδηλωτικός όσο οι υπόλοιποι, σαν να αισθάνεται άβολα, σαν να κάνει απλά υπομονή, είναι ο μόνος που δεν διασκεδάζει, που «είναι αλλού» (ο άνθρωπος που δημοσιοποίησε το βίντεο, βέβαια, αναφέρει ότι ο Βαγγέλης σηκώθηκε να «κάνει κούπα» με το λυράρη – να του βάλει δηλαδή κρασί ώστε να ξεκινήσει νέος γύρος οινοποσίας, αλλά λεπτομέρειες).

Επιδοθήκαμε, λοιπόν, σε μια εντατική προσπάθεια εντοπισμού αδυναμιών και ιδιαιτεροτήτων για να τεκμηριώσουμε/αιτιολογήσουμε (αν όχι δικαιολογήσουμε) το bullying. Η επίκληση των χαρακτηριστικών αυτών «εξηγεί» το bullying. Γνωρίζουμε μεν ότι δεν φταίει το θύμα για τη θυματοποίησή του και ότι δεν πρέπει να ντρέπεται, αλλά, όσο να ’ναι, έχει και αυτό το μερίδιο ευθύνης του. Συγκαταβατικά πικραμένοι, βαθιοί γνώστες της αιώνιας τάξης των πραγμάτων, της ζούγκλας του σχολείου και της κοινωνίας και του πανανθρώπινου αξιώματος «boys will be boys», μπορούμε πλέον να πληροφορούμαστε στωικά ή εν εξάλλω τις λεπτομέρειες των βασανιστηρίων. Όσο για το ερώτημα γιατί συνέχιζε να τους κάνει παρέα ενώ φέρονταν έτσι, αρκεί να μνημονεύσουμε την πικρή ρητορική ερώτηση παιδιού-θύματος bullying σε αμερικανικό ντοκιμαντέρ: «Αν αυτοί δεν είναι οι φίλοι μου, τότε ποιους φίλους έχω;» (Bully, 2011) Όπως δήλωσε και ο συγκάτοικός του: «Δυστυχώς όταν κάποιος είναι καλός, προσπαθούν οι άλλοι να εκμεταλλευθούν την καλοσύνη του και να δείξουν τη δύναμή τους».

Ευτυχώς, όμως, οι ευγενικές ψυχές θέλησαν να βοηθήσουν τον Βαγγέλη: «Στο πρόσωπο του Βαγγέλη βλέπουμε όλοι πλέον έναν δικό μας άνθρωπο. Ένα βασανισμένο παιδί, γεμάτο ντροπή και ενοχή επειδή διέφερε απ’ αυτό που ήθελε ο περίγυρός του, χωρίς συμμάχους, φοβισμένο» (Δημοκίδης, Lifo, 03/03/2015). Ή όπως δήλωσε η κυρία Παπακώστα στο twitter (μετά anti-bullying φωτογραφίας): «Η περίπτωση του Β. Γιακουμάκη με θλίβει. Δείχνει κοινωνία χωρίς ευαισθησία στη διαφορετικότητα…»

Για ποια διαφορετικότητα, όμως, μιλάμε; Το να είσαι καλό, ήσυχο, συνεσταλμένο και ευαίσθητο παιδί συνιστά «διαφορετικότητα» ή «ιδιαιτερότητα»; Είναι προφανές ότι στη συγκεκριμένη περίπτωση έχουμε να κάνουμε με μια μαζική επιχείρηση κατασκευής της απόκλισης (τραβηγμένη μάλιστα από τα μαλλιά), με συνέπεια την εκ νέου θυματοποίηση ενός ανθρώπου. Ψάχνουμε την αιτία στο θύμα, σαν να βρίσκεται εκεί το πρόβλημα και όχι αυτοί σε αυτούς που ασκούν τη βία (η περίφημη λογική τού «βρίσκουν και τα κάνουν»). Ο λόγος του bullying στην Ελλάδα αναπαράγει στερεότυπα που υποτίθεται ότι ξεκινά να καταπολεμήσει και οδηγεί με μαθηματική ακρίβεια στην ενίσχυση και διαιώνιση του φαινομένου στο όνομα των αγαθών προθέσεων.

Με αφορμή την υπόθεση Γιακουμάκη βομβαρδιστήκαμε από ιστορίες ενδοσχολικής βίας και θυματοποίησης. Προσωπικές ιστορίες επωνύμων και ανωνύμων παρέλαυναν καθημερινά από τις οθόνες μας, σαν να περίμεναν την υπόθεση αυτήν για να εξαγνιστούν. Μετανιωμένοι θύτες και τσακισμένα θύματα, πιασμένοι χέρι χέρι, καταδίκαζαν από κοινού τη βία, την ώρα που αρχές και ειδικοί παρουσίαζαν στατιστικές και μέτρα για την καταπολέμηση του φαινομένου.

Κάποιοι ισχυρίζονται ότι και μόνο η ανάδειξη του θέματος και ο προβληματισμός γύρω από το bullying συνιστούν καλοδεχούμενες εξελίξεις. Είναι, όμως, στα αλήθεια τόσο θετικός όλος αυτός ο λόγος περί σχολικού εκφοβισμού; Μήπως, τελικά, οδηγεί σε αρνητικά ή και σε αντίθετα αποτελέσματα; Ο Συνήγορος του Πολίτη, ο οποίος, σημειωτέον, συμμετέχει ενεργά στην ανάδειξη και καταπολέμηση του προβλήματος, ζητεί τον επαναπροσδιορισμό του δημόσιου λόγου περί bullying, αφού τα ΜΜΕ διογκώνουν και διαστρεβλώνουν συγκεκριμένα περιστατικά, προκαλώντας φόβο, πανικό και ανησυχία στους γονείς.

Όλη αυτή η υστερία για το bullying, όλες αυτές οι (αυτο)αποκαλύψεις και ο «εθνικός διάλογος», εδραιώνει στην κοινωνική συνείδηση την εικόνα του τραμπούκου. Ο «σχολικός τραμπούκος» είναι, πλέον, γνώριμη μορφή (κάτι σαν τον άλλον καλό μας γνώριμο, τον «παιδεραστή της γειτονιάς»). Από τη στιγμή, όμως, που το παιδί μας θα κληθεί πιθανότατα να αντιμετωπίσει κάποιον τραμπούκο στο σχολείο, εμείς, ως καλοί γονείς, δεν πρέπει να το προετοιμάσουμε για αυτό το ενδεχόμενο; Δεν πρέπει να του μάθουμε να αντιδρά δυναμικά, επιθετικά, ακόμα και βίαια στις προκλήσεις, για να μη θεωρηθεί αδύναμο και στοχοποιηθεί; Δεν πρέπει να το διαπαιδαγωγήσουμε με τέτοιο τρόπο ώστε να μη διαθέτει τουλάχιστον τα ψυχολογικά χαρακτηριστικά που στοχοποιούνται; Αν πάλι τα αναγνωρίζουμε πάνω του, δεν πρέπει να του μάθουμε να μην τα επιδεικνύει (μαθαίνοντάς του παράλληλα ότι είναι προβληματικό); Ή, σε τελική ανάλυση, να τα καταπιέσουμε για να μπορέσει το παιδί να συμμορφωθεί με τα κοινωνικά πρότυπα και να μην αντιμετωπίσει προβλήματα στη ζωή του; Ως ύστατη προσπάθεια, μπορούμε να το στείλουμε και σε κανέναν ειδικό ψυχολόγο να μας το «φτιάξει». Δεν είναι τυχαίο ότι πολλοί γονείς θυμάτων bullying θεωρούν ότι απέτυχαν στον κοινωνικό τους ρόλο, επιλέγοντας να μη δώσουν έκταση στο γεγονός ή να καταφύγουν σε συμβουλές τύπου «χτύπα τους και εσύ».

Ο φόβος δεν είναι ποτέ καλός σύμβουλος, το ίδιο και ο φόβος του τραμπούκου. Η υπερπροβολή της ενδοσχολικής βίας και της φιγούρας του νταή του σχολείου οδηγεί αναπόφευκτα στην αναπαραγωγή βίαιων συμπεριφορών στο όνομα της αποφυγής της βίας. Ψάχνοντας ιδιαιτερότητες και αδυναμίες στο θύμα, το θυματοποιούμε εκ νέου και δικαιολογούμε τον θύτη. Η αλήθεια είναι, όμως, ότι όλοι μας θα μπορούσαμε να είμαστε θύματα για τους πιο απίθανους «λόγους».

Ακόμα μεγαλύτερη αλήθεια είναι ότι τα ενδοσχολικά πρότυπα βίας αντανακλούν τα ευρύτερα κοινωνικά πρότυπα. Τις «ιδιαιτερότητες» ή τις «ευαισθησίες» δεν τις ορίζουν οι τραμπούκοι, είναι ετοιμοπαράδοτες, όπως και ο ρατσισμός, ο σεξισμός, η ομοφοβία. Η Ελλάδα έχει τον υψηλότερο δείκτη σχολικής βίας λόγω εθνικότητας στην Ευρώπη. Όταν ακούς παιδί δημοτικού να λέει φωναχτά στη μητέρα του ότι ο τάδε συμμαθητής του «είναι καλός, δεν είναι Αλβανός», μπροστά μάλιστα σε μητέρες και παιδιά από την Αλβανία, καταλαβαίνεις ότι ο απροκάλυπτος ρατσισμός αποτελεί έναν κοινωνικά αποδεκτό λόγο. Ας φροντίσουμε, λοιπόν, όσο περνάει από το χέρι μας, να μη γίνουν τα παιδιά μας θύτες. Είναι ο καλύτερος τρόπος για να μη γίνουν και θύματα.

Το κείμενο ολοκληρώθηκε στις 12 Μαρτίου. Στις 15 Μαρτίου πληροφορηθήκαμε την ανακάλυψη του πτώματος του Βαγγέλη. Όλοι θρηνούν συνεχίζοντας να μιλάνε για διαφορετικότητα. Εξακολουθώ να μην μπορώ να την εντοπίσω και αρνούμαι να την ψάξω, Ο θάνατος δεν έφερε καμιά αλλαγή στο δημόσιο λόγο όσων επικρίνονται στο άρθρο αυτό, το αντίθετο μάλιστα. Εξάλλου, είχαν ήδη σκοτώσει την πραγματική του ύπαρξη, όταν τον καθιστούσαν σύμβολο.