Πριν από ένα χρόνο εμφανίστηκε το πρώτο βιβλίο της σειράς «ανήσυχων γονέων» από τις εκδόσεις Ίκαρος, με τον προβοκατόρικο, ίσως, τίτλο «παιδικοί έρωτες». Το βιβλίο περιλαμβάνει απομαγνητοφωνημένες βραδινές συζητήσεις του Αθανάσιου Αλεξανδρίδη, σπουδαίου ψυχαναλυτή, ψυχιάτρου και παιδοψυχιάτρου, με μια ομάδα γονέων, ανήσυχων για αυτά που συμβαίνουν στα παιδιά τους στο σπίτι, στο σχολείο, στην κοινωνία, ανήσυχων μιας και δεν επαναπαύονται, αλλά ζητούν να μάθουν. Πριν από λίγες ημέρες, κυκλοφόρησε το δεύτερο βιβλίο της σειράς «Σχολή Ανήσυχων Γονέων» με τίτλο παιδικοί φόβοι, που και αυτό προέκυψε από μαγνητοφωνημένες συζητήσεις του συγγραφέα με μια ομάδα γονέων, ανήσυχων φυσικά.
Διάβασα τις σχεδόν 300 σελίδες των παιδικών φόβων μέσα σε μια ημέρα, κρατώντας σημειώσεις και υπογραμμίζοντας διαρκώς για να ετοιμάσω την παρουσίασή του. Το «πρόβλημα», όμως, είναι πως το συγκεκριμένο βιβλίο είναι αδύνατον να συμπτυχθεί μέσα σε ένα άρθρο. Είναι ένα κείμενο από το οποίο προκύπτει μια ευρύτατη θεματολογία, που ξεκινάει από τη γέννηση και φτάνει έως τον θάνατο, με όλες τις ενδιάμεσες στάσεις. Είναι ένα κείμενο στο οποίο θα επανέρχομαι ξανά και ξανά, για να βρω απαντήσεις σε όσα με απασχολούν για τα παιδιά μου, αλλά και για εμένα την ίδια. Είναι ένα κείμενο, το οποίο θα αποτελέσει οδηγό για κάθε γονέα που προβληματίζεται. Είναι ένα κείμενο που ναι μεν τιτλοφορείται παιδικοί φόβοι, όμως εν τέλει μιλάει για τους φόβους κάθε ηλικίας, τους φόβους που μας συγκροτούν, όπως αναφέρει ο Αλεξανδρίδης στην αφιέρωσή του. Γιατί σε αυτούς τους φόβους αφιερώνει το βιβλίο του.
Ας δούμε λίγα πράγματα για τους παιδικούς φόβους, ορμώμενοι από το βιβλίο, με συν-οδηγό μας την κλινική ψυχολόγο- ψυχοθεραπεύτρια κ. Σουζάνα Παπαφάγου.
Απώλεια: Ο κοινός παρονομαστής των φόβων
Ο φόβος είναι ένα έμφυτο, εσωτερικό, φαινόμενο που διαμορφώνεται όταν συναντηθεί με μια εξωτερική πραγματικότητα. Ο κ. Αλεξανδρίδης επιβεβαιώνει αυτό που όλοι ξέρουμε ακόμα κι αν δεν το συνειδητοποιούμε/ παραδεχόμαστε. Η απώλεια, από την πιο απλή μέχρι την πιο σοβαρή- αυτή της ζωής, της δικής μας ή κάποιου σημαντικού άλλου- βρίσκεται πίσω από κάθε φόβο. Η απώλεια αυτού που έχω είναι ο κοινός παρονομαστής όλων των φόβων.
Οι απώλειες ξεκινούν από τη στιγμή της γέννησής μας. Το νεογέννητο, αποκομμένο από τον πλακούντα του, βιώνει έναν ανοίκειο χωρισμό από τα σπλάχνα της μητέρας του όπου έβρισκε ως τότε καταφύγιο. Στη συνέχεια θα έρθει σε επαφή με την απώλεια του στήθους, κατά τη διάρκεια του θηλασμού, και όσο θα μεγαλώνει και θα «βρίσκει» τον εαυτό του θα «χάνει» τον άνθρωπο χάρη στον οποίο έχει έρθει στη ζωή.
Το παιδί εξελίσσεται μέσα από διαδοχικές απώλειες. Πρόκειται για απώλειες βουτηγμένες στο φόβο και για να μπορέσει να επιβιώσει ξαναβρίσκει τα απολεσθέντα μέσα σε έναν χώρο, μεταβατικό, και αναζητά την εμπειρία που είχε μαζί τους μέσα και από άλλες σχέσεις.
Βασική προϋπόθεση ώστε να επιβιώσει κάποιος από τους φόβους αυτούς είναι να καταφέρει και το περιβάλλον του να τους εμπεριέξει, κυρίως δηλαδή να έχει επιβιώσει από αντίστοιχους προσωπικούς φόβους και απώλειες.
Φόβος ή φοβία;
Ποια, όμως, είναι η διαφορά μεταξύ φόβου και φοβίας; Η φοβία είναι πολύ συχνά παρούσα στην ψυχική ζωή των ανθρώπων. Ο φόβος βρίσκει διέξοδο σε κάτι πιο μεγάλο και πιο σύνθετο, όπως εξηγεί ο Αλεξανδρίδης. Η φοβία είναι μια ψυχική διεργασία, η οποία παίρνει έναν φόβο, τον καμουφλάρει και δημιουργεί έναν διαφορετικό, ο οποίος αντικειμενικά είναι συνήθως πολύ μικρότερης σημασίας και επικινδυνότητας από τον πρώτο φόβο, αλλά κουβαλάει όλο το συναίσθημα εκείνου.
Στην παιδική ηλικία, την χρονική στιγμή που οργώνεται το έδαφος και εκεί όπου ανθίζουν οι φοβίες, οι γονείς και το περιβάλλον θα παίξουν σημαντικό ρόλο. Το παιδί δοκιμάζει, αναμένει και αν κρίνει πως υπάρχει η βεβαιότητα της προστασίας (που μπορεί να είναι και η απαγόρευση της αιμομιξίας κατά τη διάρκεια του Οιδιπόδειου) τότε ξεπερνά τα εμπόδια-φοβίες και συνεχίζει το δρόμο του.
Σε αντίθετη περίπτωση, όταν το περιβάλλον είναι αδύναμο να προφυλάξει το παιδί από τις ίδιες του τις επιθυμίες και τους φόβους που του προκαλεί η ενδεχόμενη ικανοποίηση τους τότε ανοίγει ο δρόμος ώστε να προστρέξει σε κάποια φοβία μέσω της οποίας θα μπει ένα όριο εκεί που οι γονείς αδυνατούν να το βάλουν.
Φόβοι νατουραλιστικοί ή φόβοι φανταστικοί;
Τι, όμως, φοβούνται τα παιδιά μας; Πάνω κάτω υπάρχουν ορισμένοι κοινοί παιδικοί φόβοι, νατουραλιστικοί, όπως ο φόβος του αποχωρισμού, τα ζώα, τα τροχαία, ο πόλεμος, ο θάνατος, ή φανταστικοί, όπως οι δράκοι, τα τέρατα, οι μάγισσες, οι βρικόλακες. Προσωπικά, θυμάμαι δυο φόβους που είχα ως παιδί, έναν νατουραλιστικό, τον πυρηνικό πόλεμο, της μόδας ως κοινή απειλή στα έιτις που μεγάλωσα, και έναν φανταστικό, τον Χαρίλαο, ένα τέρας με μορφή λύκου, το οποίο θα ερχόταν μέσα στη νύχτα να με πάρει από το σπίτι. Τα παιδιά μου πάλι έχουν εκφράσει κατά καιρούς διάφορους φόβους, ως επί το πλείστον νατουραλιστικούς, που περιλαμβάνουν το σκοτάδι, τις μέλισσες, τους σκύλους, την καταιγίδα, τη θάλασσα, ακόμα και το σχολείο (σε περίπτωση τεστ ή βαθμών).
Καθώς μεγαλώνουμε, οι φόβοι και οι φοβίες μας τροποποιούνται ανάλογα με την ηλικία μας και σε κάθε περίπτωση μπορεί κάτι να τους πυροδοτήσει και να τους φέρει στην επιφάνεια. Όπως έχω διαπιστώσει εκ πείρας, αλλά όπως διαπίστωσα και διαβάζοντας το βιβλίο του Αλεξανδρίδη, η γονεϊκότητα είναι μια κατάσταση που ξυπνά παλαιούς φόβους και γεννά νέους φόβους.
Και εμείς σαν γονείς τι καλούμαστε να κάνουμε;
Πρώτα από όλα θα πρέπει να κοιτάξουμε βαθιά μέσα μας, και αυτό γιατί όλες οι φοβίες μας προβάλλονται στα παιδιά ασυνείδητα μεν αλλά με πολύ μεγάλη δύναμη. Αυτό άλλωστε μπορούμε να το διαπιστώσουμε διαβάζοντας τους «παιδικούς φόβους» και μένοντας σε όλα όσα μοιράζονται οι γονείς με τον ψυχαναλυτή.
Από την άλλη, όλοι οι γονείς έχουμε την ανάγκη να αφιερώσουμε ιδιαίτερη προσοχή στην υγεία των μικρών μας και έτσι απευθυνόμαστε σε γιατρούς και παιδιάτρους και ζητούμε συμβουλές. Είναι όμως εξίσου σημαντικό να γνωρίσουμε και τον ψυχολογικό κόσμο των παιδιών, την ευαισθησία τους, το ταμπεραμέντο τους, έτσι ώστε να μπορούμε να είμαστε σε θέση να καταλάβουμε πότε βρίσκονται σε δύσκολη θέση και να μπορέσουμε να τα βοηθήσουμε να αντιμετωπίσουν τις αντιξοότητες που ενδέχεται να προκύψουν…
Ορισμένες τακτικές που μπορούν να βοηθήσουν σε σχέση με τους φόβους των παιδιών μας είναι:
Να αποφεύγουμε τις εκλογικεύσεις. Θα ήταν καλό να μη χρησιμοποιούμε φράσεις του τύπου «δεν πρέπει να φοβάσαι», «στην ηλικία σου θα πρέπει να ντρέπεσαι που φοβάσαι».
Να μην υποτιμούμε τους φόβους του παιδιού. Ας μην χρησιμοποιούμε φράσεις του τύπου «δεν υπάρχει τίποτα να φοβηθείς», «δεν έγινε τίποτα σπουδαίο». Είναι σημαντικό να δώσουμε στο τρομαγμένο παιδί να καταλάβει πως κατανοούμε την ανησυχία του και να προσπαθούμε να βελτιώνουμε τις συνθήκες μέσα στις οποίες θα μπορεί να βρει διέξοδο. Αντίθετα η αλαζονική στάση θα μας απομακρύνει από το μικρό μας και θα το κάνει να χάσει την εμπιστοσύνη του σε μας, ωθώντας το να κλειστεί όλο και πιο πολύ στον εαυτό του, θα έχουμε, έτσι, αποτύχει να δημιουργήσουμε έναν χώρο ώστε να μπορεί να κουρνιάζει και να απελευθερώνεται από τα φαντάσματα που το κυνηγούν.
Να μην δραματοποιούμε. Από την άλλη θα ήταν καλό να μην φτάνουμε στο άλλο άκρο και να χρησιμοποιούμε φράσεις του τύπου «καημενούλη μου… έλα στη μανούλα να σου διώξει το φόβο», μιας και ο δραματικός τόνος θα έχει ως αποτέλεσμα να μεγεθύνονται τα ανεξέλεγκτα συναισθήματα του τρομαγμένου παιδιού. Εκτός των άλλων κάθε παιδί χρειάζεται, ανάλογα με την ηλικία του, τελείως διαφορετικό και ιδιαίτερο τρόπο συμπεριφοράς! Είναι, γενικότερα, προτιμότερα τα μη προφορικά μηνύματα συμμετοχής παρά οι υπερβολικές παρηγορητικές φράσεις… Καλύτερα μια αγκαλιά ή ένα χάδι παρά πολλά και άχρηστα λόγια… Εκτός και αν έχουμε καπέλα που «βγάζουν» λαγούς, παραφράζοντας μια φράση του Αλεξανδρίδη.
Οι φόβοι μοιάζουν με προκλήσεις που καλούμαστε να αντιμετωπίσουμε από παιδιά.
Όπως εμείς κάποτε, έτσι και τα παιδιά μας σήμερα καλούνται να είναι όσο το δυνατόν πιο εξοπλισμένα για να πολεμήσουν και να βγουν νικητές. Αναπτύσσουν στρατηγικές παίρνοντας ιδέες είτε από τον προσωπικό τους κόσμο, αυτόν της φαντασίας, είτε από τον κόσμο των μεγάλων, και παλεύουν να κατατροπώσουν τον εχθρό, τον φόβο! Εμείς καλούμαστε να είμαστε δίπλα τους και να προσπαθούμε να μην τα επιβαρύνουμε με τα δικά μας τα φαντάσματα, γιατί- πώς να το κάνουμε;- η ζωή έχει και τα δύσκολά της!
Συμπερασματικά, όλοι οι άνθρωποι, ανεξάρτητα από την ηλικία τους, έρχονται καθημερινά αντιμέτωποι με φόβους και φοβίες, το ζην με φόβο, όπως αναφέρει ο συγγραφέας. Αυτούς τους φόβους και αυτές τις φοβίες πρέπει να μάθουμε να τους διαχειριζόμαστε, για να μπορέσουμε να είμαστε λειτουργικοί μέσα στην κοινωνία και πάλι ανεξάρτητα από την ηλικία μας. Προσωπικά, θεωρώ το βιβλίο αυτό ως μια καλή αφορμή να αντιμετωπίσουμε καταρχάς τους δικούς μας φόβους, είτε τους κουβαλάμε από την παιδική μας ηλικία, είτε τους έχουμε αποκτήσει μεγαλώνοντας, βοηθώντας ταυτόχρονα τα παιδιά μας να αντιμετωπίσουν τους δικούς τους φόβους.
Διαβάζοντάς το, θα βρείτε σίγουρα δεκάδες πράγματα με τα οποία θα ταυτιστείτε, θα κλάψετε, θα γελάσετε, θα προβληματιστείτε, Μελετώντας το, θα αντιμετωπίσετε τα παιδιά σας, τον σύντροφό σας και βέβαια τον εαυτό σας διαφορετικά. Με περισσότερη αγάπη, με περισσότερη φροντίδα. Άλλωστε, όπως αναφέρει ο Αλεξανδρίδης, για να αντιμετωπίσουμε τους φόβους είναι πολύ σημαντικό το αίσθημα της επάρκειας στις σχέσεις μας. Ας προσπαθήσουμε, λοιπόν, να έχουμε επαρκείς, καλές σχέσεις, δομημένες με αγάπη και με τον τρόπο αυτό θα σταθούμε όχι ισότιμα, αλλά τουλάχιστον με αξιοπρέπεια, απέναντι σε αυτό που γεννά τον μεγαλύτερο φόβο, το ριζικά ακατανόητο.
Με τη συνεργασία της κλινικής ψυχολόγου-ψυχοθεραπεύτριας κ. Σουζάνας Παπαφάγου.
Το βιβλίο Σχολή Ανήσυχων Γονέων: Παιδικοί Φόβοι κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Ίκαρος.
