Στο παρόν κείμενο θα επιχειρήσουμε να μιλήσουμε, όσο πιο απλά γίνεται, για τη μητέρα με οριακή διαταραχή προσωπικότητας και για τη σχέση της με τα παιδιά της. Αν και η ψυχική σκευή είναι πολύπλοκη και δεν μπορούμε πάντοτε να της βάζουμε ταμπέλες, θα επιδιώξουμε να αναγνωρίσουμε την οριακή μητέρα και να την κατανοήσουμε μέσα από κοινά χαρακτηριστικά που παρουσιάζουν οι πάσχουσες, αλλά και μέσα από τα μάτια των παιδιών τους. Αλλά ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή.

Τι είναι η οριακή διαταραχή προσωπικότητας και πώς διαγιγνώσκεται; 

Η κλινική ψυχολόγος-ψυχοθεραπεύτρια κ. Σουζάνα Παπαφάγου μας εξηγεί ότι σύμφωνα με το Διαγνωστικό και Στατιστικό Εγχειρίδιο Ψυχικών Διαταραχών της Αμερικανικής Ψυχιατρικής Εταιρείας DSM, η οριακή διαταραχή προσωπικότητας χαρακτηρίζεται από παρορμητικότητα και αστάθεια στη διάθεση και τις σχέσεις του ατόμου, που πιθανόν έχει φόβο εγκατάλειψης, πραγματικής ή φαντασιωτικής. Οι διαπροσωπικές του σχέσεις είναι συνήθως έντονες και χαρακτηρίζονται από εναλλαγή μεταξύ εξιδανίκευσης και απαξίωσης. Με άλλα λόγια, οι ασθενείς μπορεί να δείχνουν ακραίο πάθος και έπειτα ξαφνικό θυμό. Επιπλέον, δεν αντέχουν να είναι μόνοι, έχουν έντονο και βαθύ αίσθημα κενού, επιζητούν συνεχώς την προσοχή και είναι πολύ δύσκολο να συμβιώσει κανείς μαζί τους.

Αν και οι έρευνες δείχνουν πως οι οριακοί ασθενείς δεν θα μπορέσουν ποτέ να θεραπευτούν πλήρως, συμφωνούν πως αν καταφέρουν να ακολουθήσουν μια μακρόχρονη θεραπευτική διαδικασία, θα είναι σε θέση να περιορίσουν την παρορμητική τους συμπεριφορά και τις αυτοκαταστροφικές τους τάσεις.

Από το 2010, η κ. Παπαφάγου συνεργάζεται με το Αιγινήτειο Νοσοκομείο ως παρατηρήτρια και από το 2015 είναι ομαδική αναλύτρια σε ομάδα οριακών ασθενών, με συν-θεραπεύτρια  την κ. Αριστέα Μπερκ, ομαδική οικογενειακή αναλυτική ψυχοθεραπεύτρια/ προϊσταμένη του νοσοκομείου ημέρας, όπου λειτουργεί το ειδικό θεραπευτικό πρόγραμμα του τμήματος των Διαταραχών Προσωπικότητας, της Α’ Ψυχιατρικής κλινικής του Πανεπιστημίου Αθηνών. Μέσα από την εμπειρία της, κατανοεί τη βασανιστική δυσκολία των οριακών ασθενών, αλλά και των συγγενών τους, να ζητήσουν βοήθεια.

Άλλο ένα μεγάλο πρόβλημα είναι ότι οι οριακοί ασθενείς είναι δύσκολο να διαγνωστούν, καθώς δε διαφέρουν πολύ, φαινομενικά τουλάχιστον, από τις περιπτώσεις ατόμων που συναντά κανείς καθημερινά, και τα οποία, παρόλα τα προβλήματα που δημιουργούν στο περιβάλλον τους, δε δίνουν την εντύπωση ψυχιατρικών αρρώστων. Όμως, η οριακή διαταραχή προσωπικότητας είναι εξαιρετικά κοινή, καθώς εκτιμάται ότι οι ασθενείς ξεπερνούν το 4% του γενικού πληθυσμού και αντιστοιχούν στο 20-30% των περιστατικών που φθάνουν στα εξωτερικά ψυχιατρικά ιατρεία.

Συχνά, όμως, τουλάχιστον στην Ελλάδα, πέφτουν σε μια ρωγμή της περίθαλψης, μιας η ψυχοπαθολογία τους δεν είναι εύκολα αναγνωρίσιμη και κατατάσσονται στους καταθλιπτικούς ή στους αυτοκτονικούς. Η αναγνώριση ενός τέτοιου ανθρώπου ως ασθενούς στη χώρα μας είναι ακόμα πιο δύσκολη, εξαιτίας των κοινωνικοπολιτισμικών συνθηκών και του περιβάλλοντος του πάσχοντα που συγκαλύπτει, δικαιολογεί και γενικά προσπαθεί να παρουσιάσει λίγο-πολύ ως φυσιολογικά τα συμπτώματα και τη συμπεριφορά του. Αξίζει επίσης να λάβουμε υπόψη μας ότι και οι ίδιοι οι ασθενείς δεν παραδέχονται ότι τα προβλήματα που τους βασανίζουν προκαλούνται από εσωτερικές προσωπικές δυσκολίες, παρά τονίζουν πως για όλα ευθύνονται οι άλλοι, άνθρωποι και κοινωνικό σύστημα.

Κοινωνικά ταμπού και μαμάδες που νοσούν 

Γύρω από τις ψυχικές ασθένειες υπάρχουν ακόμα ταμπού, γεγονός επικίνδυνο, γιατί κρύβοντας ένα πρόβλημα προφανώς αυτό γιγαντώνεται. Ακόμα μεγαλύτερο δε ταμπού αποτελεί μια μητέρα που νοσεί. Η κυρία Παπαφάγου αναρωτιέται πόσα δεινά θα είχαν αποφευχθεί αν το οικογενειακό περιβάλλον αυτών των γυναικών και βέβαια η ίδια η κοινωνία λειτουργούσαν υποστηρικτικά και υπήρχε πρόληψη και αντιμετώπιση του προβλήματος. Μια μαμά που βλέπει και αισθάνεται πως το παιδί της ζει σε νοσηρό περιβάλλον, αν είναι υγιής ψυχικά, θα το προστατέψει και θα το απομακρύνει. Αν όμως η μαμά νοσεί, τότε το παιδί θα μείνει εκτεθειμένο σε νοσηρό περιβάλλον (που κατά πάσα πιθανότητα δημιουργεί εκείνη) και πολύ πιθανό να γίνει και το ίδιο μελλοντικά φορέας αυτής ή κάποιας άλλης ψυχικής νόσου.

Οι μαμάδες με οριακή διαταραχή προσωπικότητας παρουσιάζουν μεγάλη δυσκολία να δεχτούν αλλά και να επιτρέψουν στα παιδιά τους να μεγαλώσουν. Η εξάρτηση που έχει ένα νεογέννητο από την οριακή μητέρα βιώνεται ως μια κατάσταση ονειρική και ιδανική, αλλά καθώς το μωρό μεγαλώνει ξεσπούν συγκρούσεις. Η σχέση μάλιστα γίνεται δραματικά δύσκολη όταν το παιδί μπαίνει στην νηπιακή φάση, όταν ξεκινά να μιλά και να διαχωρίζεται από τα δικά της θέλω. Όταν η ασθενής συνειδητοποιεί πως το παιδί της διαχωρίζεται από εκείνη βιώνει έντονο άγχος αποχωρισμού, η προσωπικότητά της κομματιάζεται πάλι και αυτά τα κομμάτια προβάλλονται στο παιδί. Ένα 6χρόνο κοριτσάκι του οποίου η μητέρα είχε διαγνωστεί με οριακή διαταραχή είχε πει πως η μητέρα του το αγαπούσε μόνο με ένα μέρος της καρδιάς της. Πράγματι αυτές οι μαμάδες πιθανόν δεν μπορούν να αγαπήσουν με όλη τους την καρδιά, καθώς κάποιος ή κάτι (μια κατάσταση) τους την είχε θρυμματίσει όταν ήταν οι ίδιες παιδιά.

Το παρελθόν των πασχόντων και οι ανάγκες των παιδιών

Σύμφωνα με την κ. Παπαφάγου, κατά τη διάρκεια της θεραπείας οι θεραπευτές ανακαλύπτουν πως οι ασθενείς οριακής διαταραχής είχαν στο παρελθόν:

• ανεπαρκές συναισθηματικό στήριγμα και εμπειρίες εγκατάλειψης από τους γονείς, εξαιτίας διαζυγίου ή θανάτου.
• κακοποίηση από γονείς, συναισθηματική, λεκτική και σωματική.
• είχαν υπάρξει το κακό παιδί / μαύρο πρόβατο της οικογένειας ή του ενός γονιού.

Φυσικά αυτά τα δεδομένα από μόνα τους δεν αρκούν για να δώσουν πρόγνωση πως κάποιος θα αναπτύξει οριακή διαταραχή προσωπικότητας. Αντίθετα, μάλιστα, πολλά παιδιά έχουν έρθει αντιμέτωπα με εξαιρετικά δύσκολες καταστάσεις, αλλά δεν νόσησαν.

Η παρουσία ενός υποστηρικτικού περιβάλλοντος και η δυνατότητα αυτού να αντέξει την ένταση, την έκφραση, αλλά και την εκτόνωση δύσκολων συναισθημάτων είναι πολύ σημαντική ώστε να αποφευχθούν ψυχικές ασθένειες στο παιδί. Όλα τα παιδιά έχουν τις εξής ανάγκες:

• να αισθάνονται ασφάλεια στην αγκαλιά των φροντιστών του.
• να μπορούν να καθρεφτιστούν θετικά στα μάτια των γονιών τους.
• να αισθάνονται πως κάποιος φροντίζει για τις καθημερινές τους ανάγκες.
• να αισθάνονται πως οι γονείς τους μπορούν να αντέξουν τα συναισθήματα τους και μπορούν να τα στηρίξουν, να τα παρηγορήσουν και να τα καταπραΰνουν.

Τα χαρακτηριστικά της οριακής μητέρας

Όπως αναφέρει η κ. Παπαφάγου υπάρχουν ορισμένα βασικά χαρακτηριστικά που παρουσιάζει η οριακή μητέρα που λειτουργούν ως ψυχολογικός σαμποτέρ στην ψυχική οργάνωση του παιδιού και τινάζουν στον αέρα τη φυσική διαδρομή του προς την ανεξαρτητοποίηση και τελικά τη φυσιολογική ψυχοσεξουαλική, ψυχοκοινωνική και ψυχοσυναισθηματική του ανάπτυξη.

Η οριακή μητέρα:

• μπερδεύει το παιδί της
• δεν παραδέχεται πως μπορεί να έχει κάνει λάθος ή πως αδίκησε το παιδί της
• απαιτεί από το παιδί της να τη φροντίζει
• αποθαρρύνει την ανεξαρτησία του
• ζητά από το παιδί της να είναι συνένοχο των κακών πράξεων ή σκέψεών της για τους άλλους
• φοβερίζει και γεμίζει με ένταση το παιδί της
• είναι τιμωρητική και απειλητική
• ζηλεύει και μάλιστα δημιουργεί σκηνές ζηλοτυπίας και θυμού αν το παιδί αγαπά και άλλους ανθρώπους, όπως για παράδειγμα τον πάτερα του.
• απειλεί το παιδί της πως σε περίπτωση που δεν κάνει αυτό που πρέπει θα το εγκαταλείψει
• δεν πιστεύει στο παιδί της και στα καλά του στοιχεία και του το λέει
• δεν εμπιστεύεται το παιδί της

Τέσσερις βασικές τυπολογίες

Μέσα από περιγραφές παιδιών, κυρίως κοριτσιών, για τις μαμάδες τους, οι οποίες είχαν διαγνωστεί με οριακή διαταραχή προσωπικότητας, σε μια αμερικανική έρευνα, προέκυψαν τέσσερις βασικές τυπολογίες μαμάδων με ΟΔΠ:

• η μαμά “έρμαιο”, της οποίας το μήνυμα προς τα παιδιά της είναι “η ζωή είναι γεμάτη δυσκολίες και εγώ είμαι πολύ αδύναμη και βασανισμένη για να αντεπεξέλθω” (η Σταχτοπούτα)
• η μαμά “ερημίτης” της οποίας το μότο είναι “η ζωή είναι πολύ επικίνδυνη και προτιμώ να απομονωθώ για να μην κινδυνεύω” (η Χιονάτη)
• η μαμά “Μάγισσα”, της οποίας το μήνυμα προς τα παιδιά είναι “η ζωή είναι μια μάχη και όλοι είναι πιθανοί εχθροί, δεν εμπιστεύομαι κανέναν, είμαι έτοιμη να επιτεθώ” (Η μάγισσα του Χάνσελ και Γκρέτελ)
• η μαμά “Βασίλισσα” η οποία λέει “όλα έχουν να κάνουν με μένα, δεν ακούω τι μου λες, ή μάλλον ό, τι ακούω με παραπέμπει σε δικές μου προσωπικές εμπειρίες και συναισθήματα” (Βασίλισσα με τον καθρέφτη στη Χιονάτη)

Αυτές οι κατηγορίες/χαρακτήρες είναι βασισμένες στα κλασικά παραμύθια  που για αιώνες βοηθούν τα μικρά παιδιά να εκτονώσουν τους φόβους, τις αγωνίες, ακόμα και το θυμό του για τους ίδιους τους γονείς τους, προβάλλοντας πάνω τους με τρόπο ασυνείδητο όλα όσα δεν μπορούν να κατανοήσουν και να δεχτούν. Μεγαλώνοντας, βέβαια, κατανοούμε πως οι γονείς μας έχουν πολλά κομμάτια που δεν μας αρέσουν και που, όμως, θα πρέπει να τα αποδεχτούμε. Τα παιδιά που μεγαλώνουν με γονείς με διαταραχές προσωπικότητας, όπως είναι η οριακή, αλλά και με άλλες ψυχικές διαταραχές, έρχονται αντιμέτωπα με μεγάλες δυσκολίες και συνειδητοποιήσεις και δεν ξέρουν πώς και πού να τις χωρέσουν μέσα τους. Ο Lewis Carroll, διά στόματος Αλίκης, αναφέρει κάπου πως όταν διάβαζε παραμύθια φανταζόταν πως τέτοια πράγματα δεν συμβαίνουν ποτέ, αλλά τώρα βρίσκεται μέσα σε ένα από αυτά. Ίσως κάπως έτσι αισθάνεται το παιδί που μεγαλώνει με μια οριακή μητέρα. Χρειάζεται μεγάλη προσπάθεια και θέληση για να αντιμετωπιστεί αυτό το βαρύ φορτίο.

Το κείμενο αυτό καταπιάνεται με ένα ελάχιστο ποσοστό αυτής της ψυχοπαθολογίας, διότι το φάσμα της είναι ευρύ και πολύπλευρο. Όπως κάθε άνθρωπος στην ατομικότητα του έχει πληθώρα χαρακτηριστικών και στην ολότητα του είναι μοναδικός, έτσι και οι οριακοί ασθενείς και τα συμπτώματά τους δεν είναι σε καμία περίπτωση ίδιοι. Ευχόμαστε, όμως, να αποτελέσει μια αρχή ευαισθητοποίησης και ρήξης των ταμπού σε σχέση με όλες τις ψυχικές ασθένειες, γιατί αυτός θα είναι ο μοναδικός τρόπος να διακοπούν φαύλοι κύκλοι και επαναλήψεις που στερούν από πολλούς ανθρώπους το δικαίωμα και την δυνατότητα να ζήσουν μια, όσο περισσότερο γίνεται, ευτυχισμένη και ισορροπημένη, ζωή.

Με τη συνεργασία της κλινικής ψυχολόγου-ψυχοθεραπεύτριας, ομαδικής και οικογενειακής αναλύτριας κ. Σουζάνας Παπαφάγου.