Με το παρόν άρθρο θα επιχειρήσουμε να προσδιορίσουμε την έννοια “δυσλειτουργικές οικογένειες” και να αναδείξουμε τον αρνητικό ρόλο που διαδραματίζουν οι σοβαρές δυσλειτουργίες, καθώς και τις μακροχρόνιες επιδράσεις στη ζωή και στην ψυχοσύνθεση των ανηλίκων που βιώνουν αυτές τις νοσηρές καταστάσεις.

Με τον όρο δυσλειτουργική οικογένεια/ dysfuntional family εννοούμε την οικογένεια στην οποία σε τακτική βάση βιώνεται η σύγκρουση και υιοθετούνται από τον έναν ή και τους δύο γονείς κακοποιητικές συμπεριφορές με τέτοιο τρόπο που ορισμένα μέλη της οικογένειας (ένα ή όλα τα παιδιά της οικογένειας) δύναται να οδηγηθούν και τα ίδια στην υιοθέτηση αποκλινουσών συμπεριφορών. Στον πυρήνα της δυσλειτουργικής οικογένειας συναντώνται πολλαπλά προβλήματα, συχνά ενώ η στάση των γονέων απέναντι στα παιδιά είναι επιβλαβής ακόμα και καταστροφική.

Στις δυσλειτουργικές οικογένειες, δυστυχώς, οι αρνητικές επιπτώσεις στην καθημερινότητα και βέβαια στη ψυχή του παιδιού πολλές φορές μένουν για πάντα άγνωστες, κρυμμένες πίσω από τις πόρτες του σπιτιού και η σοβαρότητα της κατάστασης δεν αποκαλύπτεται ποτέ, καθώς οι γονείς εντέχνως καταφέρνουν -σε αρκετές περιπτώσεις- να συγκαλύψουν την κατάσταση ή τα ίδια τα παιδιά, από φόβο, προσπαθούν να καλύψουν τη νοσηρότητα που βιώνουν στο σπίτι τους. Το αποτέλεσμα είναι να μη λαμβάνονται μέτρα για την αντιμετώπιση όλων αυτών των δυσλειτουργιών.

Άξιο επισημάνσεως ότι εάν οι δυσλειτουργίες μέσα στην οικογένεια έχουν σοβαρές και μακροπρόθεσμες συνέπειες, μπορεί να οδηγήσουν στην ανάπτυξη μίας πολύ σοβαρής διαταραχής -της διαταραχής μετατραυματικού στρες/post traumatic stress disorder, η οποία, εάν δεν θεραπευτεί έγκαιρα, μπορεί να έχει σοβαρές αρνητικές επιδράσεις σε όλη την υπόλοιπη πορεία της ζωής του του ανήλικου.

Οι δυσλειτουργίες σε μία οικογένεια είναι, συχνά, το αποτέλεσμα της συμπεριφοράς ενός κακοποιητικού γονιού από τη μία πλευρά και ενός γονιού που κλείνει τα μάτια στην κακοποίηση από την άλλη πλευρά. Οι γονείς σε αρκετές περιπτώσεις υιοθετούν αυτές τις συμπεριφορές (βίαιες ή αδιαφορίας) από τους ίδιους τους γονείς τους. Έχουν δηλαδή και οι ίδιοι μεγαλώσει σε νοσηρά περιβάλλοντα και έχοντας αυτές τις εικόνες στο μυαλό τους, μεγαλώνοντας τις θεωρούν «φυσιολογικές» ή δεν γνωρίζουν πώς να δείξουν αγάπη, στοργή και ενδιαφέρον στα παιδιά τους.

Ένα πολύ σημαντικό στοιχείο που πρέπει να αναδείξουμε είναι ότι, σε αρκετές περιπτώσεις, όταν ο γονιός δεν αντιδρά στην κακοποίηση του “κυρίαρχου” γονέα (συνήθως πατέρα), δημιουργεί στο παιδί μία διαστρεβλωμένη εικόνα για την έννοια της «οικογένειας» και τον ρόλο που πρέπει να έχουν οι γονείς. Έτσι, το παιδί φτάνει στο σημείο να πιστεύει ότι οι δυσλειτουργίες στην οικογένεια οφείλονται σε δικά του λάθη, σε δικές του ανεπίτρεπτες συμπεριφορές. Οι γονείς, με τη δική τους στάση και ακραία συμπεριφορά απέναντι στα παιδιά τους, δημιουργούν ενοχές στα παιδιά που με αυτό τον τρόπο τραυματίζονται ανεπανόρθωτα.

Αυτό που επίσης πρέπει να επισημανθεί είναι ότι οι δυσλειτουργίες βιώνονται σε διαφορετικό βαθμό και έκταση σε κάθε περίπτωση. Παρά τις διαφοροποιήσεις, ωστόσο, οι δυσλειτουργικές οικογένειες συχνά διέπονται από ορισμένα κοινά στοιχεία. Καθοριστικά χαρακτηριστικά μίας δυσλειτουργικής οικογένειας περιλαμβάνουν τα ακόλουθα:

• Έλλειψη ενσυναίσθησης
• Έλλειψη επικοινωνίας ή φτωχή επικοινωνία
• Χρήση ναρκωτικών ουσιών και κατάχρηση αλκοόλ
• Συναισθήματα φόβου και απρόβλεπτες συμπεριφορές
• Αρνητικά συναισθήματα
• Μη οριοθέτηση συμπεριφορών/έλλειψη σεβασμού των ορίων
• Επιβολή ελέγχου
• Άσκηση υπερβολικά αυστηρής-αρνητικής κριτικής

Δυσλειτουργικοί ρόλοι στην οικογένεια/Dysfuntional family roles 

Όσον αφορά τους δυσλειτουργικούς ρόλους μέσα στην οικογένεια, συνοψίζονται στους εξής τύπους:

• Ο ενεργοποιητής/the enabler ή αλλιώς το άτομο που φροντίζει/caretaker.  Πρόκειται για το μέλος της οικογένειας που προστατεύει και φροντίζει τον γονιό που υιοθετεί ακραίες συμπεριφορές, αποσκοπώντας στο να κρατήσει την οικογένεια μαζί, παρά τα σοβαρά προβλήματα. Αυτό το πρόσωπο δεν θέλει να διαλυθεί η οικογένεια και έτσι αναλαμβάνει όλο το φορτίο και όλες τις ευθύνες του προβλήματος, ώστε να αποτρέψει την οικογένεια από το να έρθει σε πλήρη απομάκρυνση και χωρισμό.
• Ο ήρωας/hero που υιοθετεί τον ρόλο, όχι μόνο του «ισορροπιστή», αλλά και να βελτιώσει προς τα έξω την εικόνα της οικογένειας. Αυτό το πρόσωπο πασχίζει να δείξει στους άλλους ότι όλα είναι καλά στην οικογένεια. Προσπαθεί, επομένως, να κρύψει το πρόβλημα και να περάσει στους τρίτους -στον περίγυρο- την εικόνα της ομαλότητας και ότι όλα κινούνται σε φυσιολογικούς ρυθμούς.
• Ο αποδιοπομπαίος τράγος/scapegoat είναι συχνά το παιδί που υιοθετεί αρνητικές συμπεριφορές αποσκοπώντας στο να κερδίσει την προσοχή της οικογένειάς του, την οποία  άλλωστε έχει μεγάλη ανάγκη.
• Το χαμένο παιδί/lost child είναι το ήσυχο παιδί που προσπαθεί να ξεφύγει από την κατάσταση και να δραπετεύσει από την πραγματικότητα. Αυτό το παιδί συχνά αποφεύγει την αλληλεπίδραση με τα άλλα μέλη της οικογένειας και να απομονώνεται/να αποσύρεται, με αποτέλεσμα στο μέλλον να αντιμετωπίζει προβλήματα κοινωνικοποίησης και γενικότερα δυσκολίες στην κοινωνική του ζωή.
• Η μασκότ/the mascot που προσπαθεί να ανεβάσει τη διάθεση της οικογένειας και να αποσπάσει την προσοχή από τα οικογενειακά προβλήματα, αποφεύγοντας να έρθει αντιμέτωπος με το πρόβλημα αναζητώντας λύση.

Τύποι δυσλειτουργικών γονέων 

Οι κυριότεροι τύποι των γονιών με δυσλειτουργίες είναι οι εξής:

• Γονιός που κακοποιεί/The Abusive Parent: Ένας από δύο γονείς ή/και οι δύο έχουν ιστορικό κακοποιητικής συμπεριφοράς προς το παιδί. Η κακοποίηση μπορεί να λαμβάνει τη μορφή της φυσικής βίας/ physical (σωματική ή/και σεξουαλική βία) ή/και non-physical (λεκτική και συναισθηματική).
• Ο εξουσιαστικός και αυταρχικός γονιός/The Strict Controlling and or Authoritarian Parent: Ένας από τους δύο γονείς ή και οι δύο είναι εξουσιαστικοί και αυταρχικοί. Δεν δίνουν στα παιδιά τον χώρο και τον χρόνο τους,  δεν τους επιτρέπουν να αυτονομηθούν, ούτε να λάβουν αποφάσεις ανάλογα με την ηλικία στην οποία βρίσκονται. Το προφίλ αυτών των γονέων είναι να κυριαρχούνται από ανεξήγητο φόβο για το τι μπορεί να συμβεί στα παιδιά τους, με αποτέλεσμα να μην τους επιτρέπουν, ούτε σε λογικά πλαίσια, να αυτονομηθούν, να αυτενεργήσουν και να λάβουν αποφάσεις. Άμεση συνέπεια των παραπάνω είναι να είναι τα παιδιά πολύ επιφυλακτικά σε οτιδήποτε κάνουν και ασφαλώς να μην προετοιμάζονται για το μέλλον, με αποτέλεσμα να αδυνατούν να σκεφτούν κριτικά και να λάβουν αποφάσεις.
• Ο μαλθακός γονιός/The Soft Parent: Ένας ή και οι δύο γονείς είναι πολύ μαλθακοί (σε άλλες περιπτώσεις συνειδητά, άλλοτε χωρίς να το αντιλαμβάνονται), αποτυγχάνουν να θέσουν όρους, όρια, κανόνες στα παιδιά τους και γενικότερα στο σπίτι και στις αποφάσεις που πρέπει να ληφθούν σε ένα σπίτι.
• Ο ανεπαρκής ή απών γονιός/ The Deficient or Absent Parent (Parental in adequacy): Ένας ή και δύο γονείς είναι ανεπαρκείς ως προς την κάλυψη των αναγκών των παιδιών τους, τόσο σε πρακτικό όσο και σε συναισθηματικό επίπεδο. Αυτό οφείλεται σε μία σειρά λόγων, όπως το ότι αντιμετωπίζουν οι ίδιοι οι γονείς σοβαρά ζητήματα ψυχικής υγείας, νοητικά προβλήματα, είναι απόντες από την οικογένεια επειδή βρίσκονται έγκλειστοι στη φυλακή/σε ιδρύματα, έχουν εγκαταλείψει την οικογένεια κ.λπ. Σε αυτές τις περιπτώσεις, τα παιδιά φτάνουν στο σημείο να αναλάβουν εκείνοι τον ρόλο του γονέα προκειμένου να φροντίσουν τα μικρότερα αδέλφια τους και να επιβιώσει η οικογένεια. Γίνονται δηλαδή εκείνοι οι “γονείς”-φροντιστές των αδελφών λαών τους/unofficial caretakers.
• Εξαρτημένοι σε ουσίες ή/και αλκοόλ γονείς/Substance Abuse and or Addicted Parent: Οι εξαρτήσεις των γονιών αποτελούν πολύ σοβαρό παράγοντα κινδύνου για την οικογένεια και προκαλούν πολλαπλά προβλήματα στα παιδιά. Αυτά τα παιδιά, βάσει ερευνών, διατρέχουν υψηλό κίνδυνο κακοποίησης και μελλοντικής σεξουαλικής τους εκμετάλλευσης.

Μορφές δυσλειτουργικών οικογενειών

Οι δυσλειτουργικές οικογένειες μπορεί να λάβουν τις ακόλουθες μορφές:

• “Chronic conflict family”: Μακροχρόνιες συγκρούσεις στην οικογένεια που έχουν ισχυρότατες αρνητικές επιδράσεις όχι μόνο στη συναισθηματική και ψυχική υγεία του παιδιού αλλά και στη νευροχημεία του, καθώς του δημιουργείται στρες, ανασφάλεια και  απώλεια του συναισθηματικού δεσμού με τον γονέα ή και τους δύο γονείς.
• “Pathological households”: Σοβαρές ψυχοπαθολογίες, σοβαρά προβλήματα υγείας και ανικανότητα των γονέων να ανταποκριθούν στις ανάγκες των παιδιών τους εξαιτίας χρήσης ουσιών η/και κατάχρησης αλκοόλ. Οι οικογενειακοί ρόλοι σε αυτές τις περιπτώσεις, όπως ήδη αναφέραμε, αντιστρέφονται με τα παιδιά να υιοθετούν τον ρόλο του γονέα, αλλιώς η οικογένεια κινδυνεύει να διαλυθεί εντελώς.
• “The chaotic households”: Τα χαοτικά οικογενειακά περιβάλλοντα, όπου οι γονείς είναι πολυάσχολοι, απόντες (κυριολεκτικά και συναισθηματικά απόντες), ανεπαρκείς. Δεν έχουν συνέπεια απέναντι στα παιδιά, δεν θέτουν όρια και κανόνες. Πάλι, σε αυτές τις περιπτώσεις τα μεγαλύτερα αδέλφια αναλαμβάνουν τον ρόλο του γονέα. Τα παιδιά αυτού του τύπου οικογένειας δύναται να αντιμετωπίσουν, στο σχολείο, δυσκολίες συγκέντρωσης και να υιοθετήσουν αποκλίνουσες συμπεριφορές. Επίσης, και μελλοντικά στην ενήλικη ζωή τους μπορεί να αντιμετωπίσουν σοβαρά προβλήματα.
• “The dominant-submissive household”: Ο ένας γονέας είναι αυταρχικός και εξουσιαστικός. Επιβάλλει τα “θέλω” του χωρίς να ενδιαφέρεται για τα συναισθήματα και τις επιθυμίες των υπολοίπων μελών της οικογένειας. Ο άλλος γονέας είναι συνήθως παθητικός, υποτάσσεται στη θέληση και τον έλεγχο, κατακλύζεται από πολύ αρνητικά συναισθήματα και θυμό και μπορεί να έχει κατάθλιψη. Τα μέλη της οικογένειας είναι πολύ δυσαρεστημένα και δυστυχή από την οικογενειακή τους ζωή, αλλά παθητικά υπομένουν και ως “πειθήνια όργανα” υποτάσσονται στον εξουσιαστικό ενήλικο, γιατί δεν τολμούν να εκφράσουν ανοιχτά την αμφισβήτηση ή τη δυσαρέσκειά τους. Αυτή η δυσχερής κατάσταση έχει μακροπρόθεσμες επιπτώσεις στην πορεία ζωής και στην ψυχοσύνθεση όλων των μελών της οικογένειας.
• “Emotionally distant families”: Πρόκειται για οικογένειες, των οποίων τα μέλη κρατούν συναισθηματική απόσταση. Δεν ξέρουν πώς να εκφράσουν τα συναισθήματά τους ή άλλοι λόγοι, π.χ. το κοινωνικό/πολιτισμικό υπόβαθρό τους/background τους τούς αποτρέπουν από το να εξωτερικεύουν τα συναισθήματά τους. Άμεση συνέπεια αυτής της κατάστασης είναι και τα ίδια τα παιδιά, αντιγράφοντας τη συμπεριφορά των γονιών τους, να πιστεύουν ότι πρέπει να καταπιέζουν τα συναισθήματά τους. Ως εκ τούτου, τα παιδιά και στο σχολείο και στις φιλικές σχέσεις τους και αργότερα στην ενήλικη ζωή τους, αντιμετωπίζουν μεγάλη δυσκολία ως προς το να εκφράσουν συναισθήματα τους. Αισθάνονται άβολα και αμήχανα όταν τους ζητείται να εκφραστούν και μάλιστα θεωρούν ότι είναι ντροπή να εξωτερικεύουν βαθύτερα συναισθήματα. Σε αυτές τις οικογένειες δημιουργούνται συναισθήματα ανασφάλειας στα παιδιά και προβλήματα αυτο-εκτίμησης. Το αξιοσημείωτο είναι ότι οι συναισθηματικά απόμακρες οικογένειες είναι ο λιγότερο εμφανής δυσλειτουργικός τύπος οικογένειας. Αυτό είναι ένα σημείο στο οποίο αξίζει να δώσουμε έμφαση, γιατί μπορεί να είναι ένας “μη ορατός” δυσλειτουργικός τύπος, όμως το συναίσθημα παίζει κυρίαρχο ρόλο στη ζωή μας και η έλλειψη συναισθήματος, όπως και η αδυναμία έκφρασης συναισθημάτων, έχουν αναμφίβολα αρνητικές, μακροπρόθεσμες συνέπειες στο άτομο. Επομένως, ήδη από το σχολείο τα παιδιά θα πρέπει να μαθαίνουν πόσο σημαντικό είναι να εκφράζουν τα συναισθήματά τους. Με αυτό τον τρόπο θα αποφευχθούν και εντάσεις και συγκρούσεις μεταξύ μαθητών.

Αιτίες δυσλειτουργιών στις οικογένειες

Αιτίες που οδηγούν οικογένειες στο να εμφανίσουν σοβαρές δυσλειτουργίες μπορεί να οφείλονται στα εξής:

• Οι πολυμελείς και διευρυμένες (με παιδιά από άλλους γάμους κ.λπ.)  οικογένειες/The large and Extended Families: Σε αυτού του τύπου οικογενειών,  οι ανάγκες μπορεί να είναι πολύ αυξημένες και ο γονιός να αδυνατεί να τις καλύψει,  σε πολλά επίπεδα -οικονομικό, συναισθηματικό, ψυχολογικό κ.λπ.
• Διαταραχή προσωπικότητας σε μέλη της οικογένειας/Personality Disorder in Family Members: Μη έγκαιρα διαγνωσμένη διαγνωσμένη διαταραχή προσωπικότητας σε έναν ή δύο γονείς.
• Χρόνια άρρωστα παιδιά ή παιδιά με αναπηρίες/Chronically Sick Child or Disabled Child: Όταν στο πλαίσιο μίας οικογένειας αντιμετωπίζονται σοβαρά και χρόνια ζητήματα υγείας ή αναπηρίες παιδιών, οι γονείς μπορεί άθελά τους να παραμελήσουν τα άλλα παιδιά, προσπαθώντας να καλύψουν τις ανάγκες του παιδιού που τους χρειάζεται περισσότερο λόγω της κατάστασης στην οποία βρίσκεται. Πρόκειται για ένα πολύ ευαίσθητο θέμα, με λεπτές ισορροπίες, που αξίζει να αναδείξουμε σε άλλο άρθρο.
• Άτυχη γεγονότα/Unfortunate Life Events: Πολύ δυσάρεστα γεγονότα και απρόβλεπτες καταστάσεις σε μία οικογένεια, όπως θάνατος, ανεργία, διαζύγιο κλπ. που δύναται να διαταράξουν τη δυναμική της οικογένειας και να ανατρέψουν τις ισορροπίες.
• Οικογενειακές, πολιτισμικές  αξίες /Family Values and Culture: Τα στοιχεία αυτά ασκούν σημαντική επίδραση στον τρόπο ζωής του ατόμου, διαμορφώνουν την προσωπικότητά του και κατ’ επέκταση τη δυναμική μίας οικογένειας. Επίσης, όπως προαναφέρθηκε, ο τρόπος με τον οποίο έχουν μεγαλώσει οι ίδιοι οι γονείς επιδρά καταλυτικά στις συμπεριφορές που θα υιοθετήσουν στη δική τους οικογένεια.
• Ανασφαλείς οικογενειακοί δεσμοί/Insecure Nature of Family Attachments: Το αίσθημα ασφάλειας έχει, αναμφίβολα, θετική επίδραση στη δυναμική της οικογένειας. Αντίθετα, το αίσθημα ανασφάλειας έχει αρνητική επίδραση στις ισορροπίες της οικογένειας, διαταράσσοντάς τις.
• Η σταθερότητα ή αστάθεια της ευρύτερης κοινωνίας/Systematic Stability and or Instability: Πολύ σημαντικό τέλος, να τονίσουμε, ότι οικονομικοί, κοινωνικοί, πολιτικοί παράγοντες, επιδρούν θετικά ή αρνητικά στη δυναμική κάθε οικογένειας.

Συνοψίζοντας, οι δυσλειτουργικές οικογένειες, ιδίως σε μία κοινωνία που υφίσταται ισχυρούς κλυδωνισμούς, πρέπει να αποτελέσουν αντικείμενο διερεύνησής μας. Τα παιδιά αυτών των οικογενειών μπορεί να είναι τα παιδιά που υιοθετούν αποκλίνουσες συμπεριφορές στο σχολείο και στα πρώτα τους βήματα στην ενήλικη ζωή φτάνουν στο σημείο να διαπράξουν ακόμα και ειδεχθή εγκλήματα. Είναι όμως και τα ίδια «τραυματισμένα παιδιά», επομένως προκειμένου να προλάβουμε μία αρνητική εξέλιξή τους στην πορεία του χρόνου, είναι πολύ σημαντική η έγκαιρη παρέμβαση και αυτό το στοιχείο αναμφίβολα οφείλουμε να αναδείξουμε και μέσα από την αρθρογραφία.

Το άρθρο πρωτοδημοσιεύτηκε στο www.postmodern.gr στο οποίο μπορείτε να διαβάσετε και μια μελέτη περίπτωσης- συνέντευξη με ανήλικο θύμα ενδοοικογενειακής βίας, που αντλείται από το πολύτιμο υλικό του Ομ. Καθηγητή Εγκληματολογίας Παντείου Πανεπιστημίου, κ.Αντώνη Μαγγανά, στο πλαίσιο της δράσης για την παρουσίαση και ανάλυση υποθέσεων και ζητημάτων υψηλού εγκληματολογικού ενδιαφέροντος στα ΜΜΕ.