Το νερό, ο καθημερινός «σύντροφός» μας, στον οποίο τυχαίνει, τις περισσότερες φορές, να μη δίνουμε και μεγάλη σημασία, είναι το πρώτο στοιχείο το απαραίτητο για τη διατήρηση της ζωής: όλα τα έμβια όντα, ζωικά ή φυτικά, δεν είναι δυνατόν να συντηρηθούν δίχως το διάφανο αυτό θαυματουργό υγρό που σβήνει τη δίψα μας. Οι φυσικές ιδιότητές του οφείλονται στη σύνθεση των μορίων του και με τον τρόπο που τα μόριά του συνδέονται μεταξύ τους το συναντούμε σε τρεις μορφές: υγρό, στερεό (πάγος) και αέριο (υδρατμός). Τo δημώδες όνομα νερό προέρχεται από το βυζαντινό νεαρόν ὕδωρ (νερό τρεχούμενο που μόλις βγήκε από την πηγή) και προέρχεται από το αρχαιοελληνικό νῆρον ὕδωρ. Δίχως το νερό δεν μπορεί να υπάρξει ζωή και για αυτό και το διάφανο υγρό έχει παντού, από τη μυθολογία μέχρι τη φιλοσοφία και από την παράδοση μέχρι την επιστήμη, θέση περίοπτη.

Το νερό στη φιλοσοφία

Σύμφωνα με την οντολογική θεωρία των τεσσάρων στοιχείων όλος ο κόσμος δομείται θεμελιακά από τέσσερα βασικά στοιχεία: φωτιά, αέρας, νερό, γη. Οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι, οι οποίοι έθεσαν το θέμα των θεμελίων συστατικών της φύσης, έκαναν πρώτοι λόγο για το νερό και μάλιστα ο Θαλής ο Μιλήσιος (624-546 π.Χ.) εξέφρασε την άποψη ότι το βασικό υλικό των σωμάτων είναι το νερό, σε αντίθεση με τον Αναξιμένη που θεωρούσε πως είναι ο αέρας και τον Ηράκλειτο που έλεγε πως είναι η φωτιά. Ο Αναξιμένης υποστήριζε ότι τα άλλα δύο βασικά στοιχεία, το νερό και η γη δηλαδή, αποτελούνται από συμπυκνωμένο αέρα. Τέλος, ο Εμπεδοκλής, στις αρχές του 4ου π.Χ., θεώρησε ότι τα τέσσερα αυτά στοιχεία ενώνονται και δημιουργούν το σύμπαν! Στο έργο του Περί Φύσεως ο τελευταίος προσπαθεί να θεμελιώσει τις βασικές αρχές της φυσικής φιλοσοφίας του, όπως αυτή εκφράζεται μέσα από την εναλλασσόμενη κυριαρχία της Φιλότητος (Φιλίας) και του Νείκους (Διαμάχη) πάνω στα τέσσερα στοιχεία, τα περίφημα ριζώματα (πυρ, αήρ, ύδωρ, γη)· η Φιλότητα και το Νείκος είναι δυνάμεις που ασκούνται πάνω στα τέσσερα στοιχεία τα οποία τα φέρνουν σε κατάσταση ισορροπίας. Η ουσία του σύμπαντος νοείται από τον Εμπεδοκλή σε μια δίχως τέλος μεταλλαγή καταστάσεων από το ένα στα πολλά και από τα πολλά στο ένα. Έτσι πλησιάζει στη θεωρία της γένεσης των οργανικών όντων, η βασική παράμετρος της οποίας είναι η εξέλιξη. Αυτός άλλωστε είναι και ο λόγος για τον οποίο, ο αρχαίος φιλόσοφος-ποιητής, θεωρείται πρόδρομος του Δαρβίνου. «Άκουσε πρώτα τις τέσσερις ρίζες όλων των πραγμάτων: ο λαμπρός Ζευς, η ζωοδότρα Ήρα, ο Αϊδωνεύς (Άδης / Πλούτων) και η Νήστις, που με τα δάκρυά της ποτίζει τους θνητούς κρουνούς», λέει ο φιλόσοφος σε ένα από τα ελάχιστα σπαράγματα του έργου του που έχουν διασωθεί. Εδώ, βλέπουμε ότι ο Εμπεδοκλής ταυτίζει καθένα από τα τέσσερα στοιχεία με μία θεότητα. Ο Ζεύς πιθανότατα ταυτίζεται με τη φωτιά, η Ήρα με τον αέρα, ο Αϊδωνεύς με τη γη, ενώ η Νήστις, που ταυτίζεται με τον Ποσειδώνα, είναι το νερό. Δεν υπάρχει αμφιβολία πως από τους κοσμογονικούς  χρόνους φτάνει αν θυμηθούμε τους μεγάλους μυθολογικούς και βιβλικούς κατακλυσμούς, ο άνθρωπος συνειδητοποιεί, σιγά σιγά, αυτό που όλοι μας ξέρουμε σήμερα, ότι δεν μπορεί να υπάρξει ζωή δίχως νερό.

Το υδάτινο βασίλειο της μυθολογίας και άλλα…

Πριν από τις οποιεσδήποτε φιλοσοφικές, περί υγρού στοιχείου, θεωρήσεις, η μυθολογία είχε κιόλας φροντίσει να «ιδρύσει» το ανάλογο βασίλειο και να το θέσει υπό την εξουσία του Ποσειδώνα. Ο Βιργίλιος, στο 5ο βιβλίο της Αινειάδας (816-826), μας κατέλειπε μία από τις ωραιότερες περιγραφές του θεού της θάλασσας και της ακολουθίας του: «Κι αφού ο Πατέρας των υδάτων, με τα λόγια του, καθησύχασε και γέμισε με χαρά την καρδιά της θεάς (Αφροδίτης) έζεψε τ’ άλογά του σε ζυγό χρυσό, στα τρομερά τους στόματα υγρά περνάει χαλινάρια κι ελεύθερα απ’ τα χέρια του αφήνει τα ηνία. Το κυανόχρωμο άρμα ανάλαφρο γλιστράει πάνω στα νερά: αναδιπλώνεται το κύμα, η μανιασμένη θάλασσα υποχωρεί κάτω από του τροχού τον βρυχηθμό, τα σύννεφα από τον ουρανό τραβιούνται. Πλήθος τη συνοδεία του θεού απαρτίζει: απ’ τα δεξιά τεράστιες φάλαινες, του γερο-Γλαύκου ο θίασος, ο Παλαίμων, της Ιούς ο γιος, οι σβέλτοι Τρίτωνες κι ολόκληρη του Φόρκυ η στρατιά, κι από αριστερά η Θέτιδα, η Μελίτη, η αγνή Πανόπη, η Νισαία, η Σπειώ, η Θάλεια και η Κυμοδόκη (Νηρηίδες)». Χαρακτηριστικές, και ανάλογες με τα μανιασμένα ύδατα (τρικυμίες, καταιγίδες, κατακλυσμοί) είναι και οι σφοδρές εκρήξεις θυμού του Ποσειδώνα, ο οποίος εντυπωσιάζει με τους ξαφνικούς θυμούς του, τιμωρεί όσους δεν τον σέβονται για να γαληνέψει στη συνέχεια. Από τη μυθολογία το νερό μπαίνει και στη θρησκεία και μάλιστα ως ένα από τα κυριότερα σύμβολα. Από την Παλαιά Διαθήκη μαθαίνουμε ότι το Πνεύμα Θεού επεφέρετο επάνω του ύδατος (Γένεση) και ότι η γη στερεώθηκε επί των υδάτων και μάλιστα ότι ο Θεός διέταξε το ύδωρ να εξαγάγει πληθώρα ψυχών ζωσών. Θα μπορούσαμε να συμπληρώσουμε, δίκην επιβεβαίωσης, τη βιβλική ρήση λέγοντας ότι ψυχή ζώσα αδυνατεί να υπάρξει άνευ ύδατος! Τόσο οι μυθολογικοί όσο και οι βιβλικοί κατακλυσμοί σηματοδοτούν μια νέα αρχή μετά από εξαγνισμό των αμαρτιών όπως ακριβώς το βάπτισμα εξαγνίζει από το προπατορικό αμάρτημα, με το οποίο σύμφωνα με τη θρησκεία ο άνθρωπος είναι βεβαρημένος όταν έρχεται στον κόσμο.

Το νερό των παραμυθιών

Το νερό, σύμβολο, εν τέλει, της ίδιας της ζωής, έγινε από τα πανάρχαια χρόνια αντικείμενο λατρείας σε όλους τους πολιτισμούς ‒ με λίγα λόγια, το υγρό στοιχείο προσωποποιήθηκε από θεούς, νύμφες, νεράιδες, ξωτικά και στοιχειά από τα οποία είναι γεμάτα τα παραμύθια και οι λαϊκές παραδόσεις: βρύσες, πηγάδια, νερόμυλοι, λίμνες και ποτάμια, όπου υπάρχει νερό, θα συναντήσει κανείς και από ένα ξωτικό, μια καλή ή μια δύστροπη, άλλες φορές, νεράιδα που θα τον βοηθήσει ή θα τον υποβάλλει σε δοκιμασίες. Στην κατηγορία των ξωτικών ανήκουν και οι  Ondines (Οντίνες), νύμφες του νερού, της βορειοευρωπαϊκής μυθολογίας (για να μην ασχολούμεθα μόνο με τα ημέτερα). Σε αντίθεση με τις γοργόνες και τις Σειρήνες, οι Ondines δεν συχνάζουν στις θάλασσες αλλά σε πηγές, κρήνες και ποτάμια και δεν έχουν ουρά ψαριού. Είναι πανέμορφες και τους αρέσει να κάθονται δίπλα στα πηγάδια και να χτενίζουν τα όμορφα μακριά μαλλιά τους με χτένια χρυσά. Λένε πως με τα δάκρυά τους γεμίζουν τις πηγές και πως όταν θυμώσουν τα δάκρυά τους στερεύουν και οι πηγές μαζί τους. Φαίνεται όμως πως τα καλά αυτά ξωτικά βαρέθηκαν να ταλαιπωρούνται στον πλανήτης μας και έφυγαν για κάποιον άλλον γιατί το νερό, στις μέρες μας, δεν είναι δίκαια μοιρασμένο. Οι περισσότεροι από τους μισούς κατοίκους του Τρίτου Κόσμου δεν έχουν πόσιμο νερό ενώ τα τρία τέταρτα απ’ αυτούς δεν έχουν ούτε εγκαταστάσεις υγιεινής. Καταλαβαίνει κανείς τι σημαίνει αυτό όταν πλέον γνωρίζουμε ότι το 80% των ασθενειών που προσβάλλουν τον άνθρωπο οφείλονται στην έλλειψη καθαρού πόσιμου νερού. Ας παρακαλέσουμε λοιπόν τις Ondines και ίσως…