«Έφτασ’ η ώρια άνοιξη -το λέν’ τα χελιδόνια- κι ο σκυθρωπός χειμώνας εκίνησε να φύγει…» λέει ο ποιητής Κώστας Καρυωτάκης στον ύμνο του για τη γλυκύτερη ίσως εποχή του χρόνου. Η άνοιξη σηματοδοτεί από τα μυθολογικά χρόνια την αναγέννηση της φύσης και κατά συνέπεια εκείνη του ανθρώπου. Δεν είναι τυχαίο που το Πάσχα γιορτάζεται την άνοιξη και εναρμονίζεται έτσι η ηθική και με τη φυσική αναγέννηση. Τόσο στην Αρχαία Ελλάδα όσο και στη Ρώμη η εποχή αυτή είχε ιδιαίτερη σημασία. Η ευφορία των καρπών που συνδεόταν με το πρόσωπο της Περσεφόνης, την επιστροφή της από τον Άδη, ή με εκείνο της Ρωμαίας Πομόνας που βλέπουμε στις απεικονίσεις με τη μεγάλη πιατέλα της γεμάτη φρούτα και ένα κέρας αφθονίας, δεν σημαίνει τίποτα άλλο παρά την «αποθέωση» μιας πολλά υποσχόμενης για την καλύτερη διαβίωση του ανθρώπου εποχής. Πέρα όμως από τις πρακτικές πλευρές υπάρχουν και οι αισθητικές, που είναι σαφώς πιο εντυπωσιακές. Πρόκειται για τη φύση, την ίδια, που μεταβάλλεται σιγά σιγά σε έργο τέχνης. Αυτό το κατάλαβε γρήγορα ο άνθρωπος και φυσικά έβαλε το χέρι του για να γίνουν τα πράγματα ακόμη καλύτερα. Ένας από τους μεγαλύτερους καλλιτέχνες κήπων είναι ο Γάλλος André le Nôtre (1613-1700), για τον οποίο, άνοιξη γαρ, θα μιλήσουμε σήμερα. Το πιο γνωστό έργο του είναι Οι κήποι του βασιλιά Ήλιου στις Βερσαλλίες. 

Κηπουρός από την κούνια

Από τα αρχεία της παρισινής εκκλησίας του Saint-Roch μαθαίνουμε πως ο André le Nôtre βαφτίστηκε εκεί στις 12 Μαρτίου 1613. Παππούς του ήταν ο Pierre le Nôtre κηπουρός αλλά και περιβολάρης του βασιλιά στον Κεραμικό* και πατέρας του ο Jean le Nôtre, που διαδέχτηκε τον δικό του πατέρα του στην περίοπτη θέση του κηπουρού την εποχή που βασίλισσα της Γαλλίας ήταν η Μαρία των Μεδίκων. Όλα έμοιαζαν προδιαγεγραμμένα καθώς όχι μόνον και ο εκ μητρός παππούς του ήταν κηπουρός αλλά ακόμη και ο νονός του! Πολύ νωρίς ο νεαρός Le Nôtre αφήνει να διαφανούν τα καλλιτεχνικά ταλέντα του και κυρίως τα ζωγραφικά. Έτσι καταλήγει μαθητευόμενος στο εργαστήρι ενός από τους σπουδαιότερους ζωγράφους της εποχής, του Simon Vouet. Παράλληλα μελετά τη γλυπτική και την αρχιτεκτονική με εξίσου σπουδαίους καλλιτέχνες της εποχής, αλλά τίποτα απ’ όλα αυτά δεν μπορεί να τον απομακρύνει από τη φύση· το ατελιέ δεν είναι το ζητούμενο του ταλαντούχου νεαρού. Έτσι αποφασίζει να κάνει με τη φύση αυτό ακριβώς που ο ζωγράφος κάνει με την παλέτα του, να την αναμορφώσει σε υπέροχους αληθινούς πίνακες. Η προσωπική συλλογή, άλλωστε, του κηπουρού είναι εξαιρετικά χαρακτηριστική γιατί αφήνει να διαφανεί το πάθος του με το «καλλιτεχνημένο» τοπίο. Στη συλλογή του (τα περισσότερα έργα της οποίας βρίσκονται σήμερα στο Λούβρο) ανήκε και ο πίνακας του Francesco Albani  Σαλμακίς και Ερμαφρόδιτος  (βλ. φωτογραφία) με τους θαυμαστούς κήπους. Το πάθος του για την «τοπιογράφηση» της φύσης αρχίζει να αναγνωρίζεται απ’ όλους και, στα είκοσι δύο μόλις χρόνια του, ο André le Nôtre γίνεται προσωπικός κηπουρός του Γκαστόν της Ορλεάνης, τρίτου γιου του βασιλιά Ερρίκου Δ΄ και θείου του Λουδοβίκου ΙΔ΄.

Στην υπηρεσία του βασιλιά Ήλιου 

Το 1662, ο ώριμος (είναι σαράντα τριών ετών) έχει εμπνευστεί και «φιλοτεχνήσει» ουκ ολίγους κήπους α λα γαλλικά Πρόκειται για κήπους αρχιτεκτονημένους, τεράστιες θεατρικές, θα μπορούσε να πει κανείς, σκηνές κλασικής έκφρασης, όπου η αναζήτηση της τελειότητας μοιάζει να έχει τον πρώτο λόγο. Το αισθητικό γλωσσάρι του δημιουργού, σε ό,τι αφορά τη βλάστησή τους, αλλά και τα γλυπτά που εντάσσονται οργανικά στη μελετημένη σκηνογραφία του, είναι εμπνευσμένα από τους κήπους της Βόρειας Ιταλίας. Ο κήπος των Βερσαλλιών απλώνεται σε τρία επίπεδα πίσω από το παλάτι και είναι η συνέχιση της αρχιτεκτονικής του, η αρκαδική, με άλλα λόγια, έκφραση της απόλυτης μοναρχίας. Η αυστηρή γεωμετρία των παρτεριών, η συμμετρία των δέντρων και των θάμνων, οι μελετημένοι λαβύρινθοι και οι άξονες που δημιουργούν τις προοπτικές, καταλήγουν σε μια πειθαρχημένη φύση που είναι, εν τέλει, η έκφραση της εξουσίας, την οποία ο Le Nôtre υπηρέτησε πιστά. Όταν ο βασιλιάς Ήλιος του αναθέτει τους κήπους των λαμπρών ανακτόρων του, ο κηπουρός έχει ήδη πίσω του ένα τεράστιο έργο: τους κήπους του Chantilly (μουσείο σήμερα) και μια πολύ ακλόνητη «φιλοσοφική» πεποίθηση για το αρχιτεκτονημένο τοπίο.

Η Αναμόρφωση  

Πάνω στον προϋπάρχοντα κήπο του Λουδοβίκου ΙΓ΄ ο Le Nôtre χαράζει δύο μεγάλα παρτέρια, ένα στο βόρειο και ένα στο νότιο μέρος, ενώ αναπλάθει τον μεγάλο άξονα που ενώνει νοητά την Ανατολή με τη Δύση προεκτείνοντάς τον μέσα σε μια προοπτική δίχως τέλος, σε έναν κόσμο μαγικό όπου το όνειρο δεν τελειώνει. «Ο πλανήτης ολόκληρος είναι για τον Le Nôtre ένα μαγικό νησί, που κυβερνάται όμως από τον ορθό λόγο, ένα νέο  θαύμα της κλασσικής Ελλάδας. Ο αρχιτέκτονας-κηπουρός θέλει αμέτρητες προοπτικές, γωνίες, λίμνες, πίδακες, σημεία διαφυγής. Τα πολυποίκιλα άνθη του τα προβλέπει ως μουσικές αρμονίες: τουλίπες, ανεμώνες, ασφόδελοι, νάρκισσοι, ίριδες και παιώνιες συνυπάρχουν αρμονικά με θάμνους, αγιοκλήματα, δενδρολίβανα, πασχαλιές, τριανταφυλλιές, γαριφαλιές… Στις Βερσαλλίες το όνειρο δεν έχει τέλος, ο κηπουρός πρέπει να το κρατήσει ολοζώντανο. Αλλά και ο βασιλιάς θέλει κι εκείνος να έχει λόγο ίσαμε την τελευταία λεπτομέρεια· ζητεί κάποιες αλλαγές, θέλει τις εικόνες πιο έντονες, απαιτεί ενίοτε μια «παιδικότητα» μέσα στη φύση, εγκρίνει και ξοδεύει αδιαμαρτύρητα. Το μάτι χορταίνει περιδιαβαίνοντας: μεγάλοι άξονες, ολάνθιστες ταράτσες, κανάλια, δεξαμενές, μηχανισμοί, πίδακες,   παρτέρια και δενδροστοιχίες. Ο ίδιος ο Le Nôtre, σε μια από τις σπάνιες κουβέντες του, είπε πως οι κήποι των Βερσαλλιών είναι συνώνυμοι με τους πλέον «υψιπετείς στοχασμούς του». Με τα παραπάνω λόγια ο Γάλλος συγγραφέας Philippe Sollersπεριγράφει τη μεγάλη αλήθεια του  θαύματος των ανακτορικών κήπων. Όπως οι ζωγράφοι της μπαρόκ περιόδου έτσι και ο Le Nôtre «παίζει» με το φως και τη σκιά και περνώντας μέσα από σκοτεινές συστάδες βγαίνει σε φωτεινά παρτέρια. Δρόμοι παραδεισένιοι, περάσματα διακριτικά, κήποι μέσα σε κήπους διάσπαρτοι με αγάλματα χάρης κλασικής περιτριγυρισμένα από κλαδεμένους στα πιο απίστευτα σχέδια ίταμους, πράγμα που κάνει τον κήπο των Βερσαλλιών το κατ’ εξοχήν «μουσείο» της τοπιακής  τέχνης (Art topiaire στα γαλλικά, από την ελληνική λέξη τόπος).

Επίλογος
Στις 2 Αυγούστου του 1679 ο υπουργός οικονομικών του Λουδοβίκου ΙΔ΄ γράφει στον διακριτικό κηπουρό του άνακτα: «Έχετε δίκιο όταν λέτε πως την ιδιοφυία και το καλό γούστο τα δίνει ο Θεός και πως είναι δύσκολο άνθρωπος να τα δώσει στους ανθρώπους». Ίσως η ύψιστη αναγνώριση για τον καλλιτέχνη μαζί με τον θαυμασμό μας την ώρα που περιδιαβαίνουμε το έργο του.

*Ο κήπος του Κεραμικού (Tuileries) μαζί με εκείνον του (Καρουζέλ) σχηματίζουν, σήμερα, ένα απέραντο πράσινο χαλί δίπλα στο Μουσείο του Λούβρου.