Έστω και αν οι ιστορικές πηγές για την ίδια τη Γέννηση του Θεανθρώπου παραμένουν «αμφιλεγόμενες», οι χριστιανοί πολύ γρήγορα −από τις αρχές του 3ου αιώνα− άρχισαν να τιμούν με τρόπο ιδιαίτερο την άφιξη του Ιησού στον επίγειο κόσμο μας. Σύμφωνα μάλιστα με την παράδοση, η αρχαιότερη ομιλία για τη μεγάλη αυτήν ημέρα της χριστιανοσύνης εκφωνήθηκε από τον Μέγα Βασίλειο στην Καισάρεια της Καππαδοκίας το έτος 376. Με τη Γέννηση του Θεανθρώπου αρχίζουν τις αφηγήσεις τους οι ευαγγελιστές Λουκάς και Ματθαίος, ιστορώντας ο καθένας με τον τρόπο του το μεγάλο θαύμα.
Από την ανάγνωση των ευαγγελίων μαθαίνουμε ότι ο Ιησούς γεννήθηκε επί Οκταβιανού Αυγούστου και ότι Άγγελος Κυρίου επισκέφθηκε τον μνήστορα Ιωσήφ και τον ενημέρωσε για όλα όσα επρόκειτο να συμβούν. Άγγελος Κυρίου εμφανίζεται, επίσης, και στους ποιμένες αγγέλλοντας το χαρμόσυνο γεγονός ενώ πλήθος αγγέλων ψάλλουν το Δόξα εν υψίστοις Θεώ και επί γης ειρήνη εν ανθρώποις ευδοκία καθόσον ένα άστρο φωτεινό, εξ Ανατολής, οδηγεί τρεις Μάγους ίσαμε τη φάτνη της Βηθλεέμ, όπου μαζί με τους βοσκούς προσκυνούν τον Θεάνθρωπο προσφέροντάς του χρυσόν, λίβανο και σμύρνα, σύμφωνα με την αφήγηση του ευαγγελιστή Ματθαίου. Η σκηνή αυτή των ευαγγελίων δεν άργησε να γίνει μια από τις πλέον αγαπημένες αναπαραστάσεις τόσο στην τέχνη όσο και στη χειροτεχνία, με τις περίφημες φάτνες, η οποία συνδέεται άρρηκτα με τα ήθη και τα έθιμα κάθε τόπου.
Ο Φτωχούλης του Θεού
Στον άγιο Φραγκίσκο της Ασίζης (γνωστό μας και από το μυθιστόρημα του Νίκου Καζαντζάκη ως Φτωχούλης του Θεού) αποδίδεται η πρώτη ζωντανή φάτνη το 1223! Στην πόλη Greccio της Ιταλίας, μέσα σε μια σπηλιά, την οποία ανθρακωρύχοι καλόγηροι είχαν επιλέξει ως ερημητήριο, ο άγιος Φραγκίσκος έστησε το πρώτο ταμπλό βιβάντ, όπως θα λέγαμε σήμερα, της Γέννησης. Από τον βιογράφο του Tommaso da Celano (1200-1265) μαθαίνουμε ότι ο Φραγκίσκος τη νύχτα εκείνη κήρυξε τον θείο λόγο και ύστερα προχώρησε στη φάτνη, πέρασε μέσα από ζώα, ποιμένες και βασιλιάδες-μάγους ολοζώντανους, και πήρε στα χέρια του το βρέφος προσδίδοντας ακόμη μεγαλύτερη κατάνυξη στη σκηνή, την εν πολλοίς προαναγγέλλουσσα τα μεσαιωνικά θρησκευτικά δρώμενα γνωστά ως Μυστήρια. Στο σημερινό (εγκαταλελειμμένο πλέον) Greccio υπάρχει ακόμη ένα ερημητήριο των φραγκισκανών, όπου κάθε χρόνο εορτάζεται η πρώτη αυτή ζωντανή φάτνη.
Στον κόσμο των μαριονετών
Με το πέρασμα του χρόνου και χάρη στη δράση των φραγκισκανών η ιδέα του Φτωχούλη του Θεού γίνεται χριστουγεννιάτικο έθιμο τόσο στην Ιταλία όσο και στην Προβηγκία (Γαλλία). Και μια που κάνουμε λόγο για τη Γαλλία, θα πρέπει να πούμε ότι η πρώτη φάτνη με μαριονέτες που έγινε αντικείμενο θαυμασμού στήθηκε στη Μασσαλία το 1775 από έναν ντόπιο ονόματι Laurent (Λαυρέντιος), ο οποίος για να προσδώσει στην ατμόσφαιρα εξωτισμό δεν δίστασε να εισάγει στη φάτνη του ταράνδους, ιπποπόταμους και καμηλοπαρδάλεις! Φαίνεται πως ο ευφάνταστος Λαυρέντιος επιδιδόταν κάθε Χριστούγεννα στην ίδια άσκηση και, σύμφωνα με τη μαρτυρία του συγγραφέα Jean-Paul Clébert, θα πρέπει να είχε και μεγάλη εξέλιξη διότι «κατά την περίοδο του Κονκορδάτου (1801-1905) ο Laurent είχε φτιάξει μια άμαξα που προχωρούσε προς τη φάτνη, από την οποία κατέβαινε ο πάπας ακολουθούμενος από καρδιναλίους […] Κατά τη διάρκεια του προσκυνήματος τραβιόταν μια κουρτίνα και έκανε την εμφάνισή της μια θάλασσα πάνω στην οποία αρμένιζε ένα πλοίο του πολεμικού ναυτικού. Αίφνης άρχιζαν, από το πλοίο, οι κανονιοβολισμοί, χαιρετισμός τιμητικός για τον μικρό Ιησού, ο οποίος ξυπνούσε, άνοιγε τα μάτια του και κουνούσε τα χέρια του». Οι μαριονέτες του Λαυρέντη ήταν, απ’ ό,τι φαίνεται, εξαιρετικά εμπνευσμένες!
Στα σπίτια των αριστοκρατών
Μετά τους λατρευτικούς χώρους στους οποίους στεγάστηκαν οι πρώτες τρισδιάστατες αναπαραστάσεις της ευαγγελικής αφήγησης των Χριστουγέννων ήρθε και η σειρά των ιδιωτικών κατοικιών. Έτσι, στον 17ο αιώνα η φάτνη βρίσκει τη θέση της στα αριστοκρατικά μέγαρα της μπαρόκ περιόδου υιοθετώντας, φυσικά, το δεσπόζον ύφος της εποχής, χωρίς αυτό να σημαίνει πως η ιστορία της ξεκινάει κατά τη συγκεκριμένη χρονική στιγμή. Η φάτνη γίνεται έθιμο πολύ νωρίς, κατ’ αρχάς στην Ιταλία και με την πάροδο του χρόνου όχι μόνον γίνεται εξαιρετικά δημοφιλής αλλά αποκτά και ιδιαίτερη ταυτότητα ανάλογα με την περιοχή στην οποία φιλοτεχνείται. Η ναπολιτάνικη φάτνη, που κάνει την εμφάνισή της μόλις τον 13ο αιώνα και κατακλύζει όλη τη Νότια Ιταλία, απαρτίζεται από αγαλματίδια με έντονα χρώματα και πλούσια ενδύματα και μερικές φορές οι διαστάσεις τους είναι φυσικές. Η προβηγκιανή φάτνη, σύγχρονη της ναπολιτάνικης, εμπνέεται πολύ περισσότερο από την τοπική ζωή, τους εγχώριους χαρακτήρες και τις δραστηριότητες της κάθε πόλης και του κάθε χωριού. Εύκολα θα αναγνωρίσει κανείς, ανάμεσα σε αγίους και αγγέλους, τα φιγουρίνια (μικρά ή μεγάλα) του μυλωνά, της κεντήστρας, του γεωργού, του τρυγητή, του ναύτη, του εμπόρου και άλλα πολλά… Πραγματικά έργα τέχνης, οι σπάνιες αυτές φάτνες γοητεύουν σήμερα ουκ ολίγους συλλέκτες. Περιζήτητες είναι και οι σικελικές του φημισμένου καλλιτέχνη Antonio Matera των αρχών του 18ου αιώνα, τα αγαλματίδια των οποίων είναι κατασκευασμένα από πηλό, ξύλο ή πέτρα και ντυμένα με ρούχα εποχής. Γοητευτικό επίσης είναι και το τελετουργικό της εγκατάστασης της φάτνης στην καθολική κυρίως Ευρώπη. Κανονικά, λίγες ημέρες πριν από τα Χριστούγεννα, τοποθετείται η φάτνη αυτή καθαυτήν (η ταΐστρα των ζώων) και τη νύχτα της 24ης προς την 25η Δεκεμβρίου, λίγο πριν από τη λειτουργία του Μεσονυκτίου, το ομοίωμα του νεογέννητου Μεσσία. Στην κορυφή της σύνθεσης υπάρχει πάντα το αστέρι που οδήγησε στη Βηθλεέμ τους τρεις Μάγους (Μελχιόρ, Γάσπαρ και Βαλτάσαρ), οι οποίοι συμβολίζουν τις φυλές της οικουμένης, ενώ συχνά τα υπόλοιπα πρόσωπα, πλην των βιβλικών, καθώς και τα ζώα τοποθετούνται σταδιακά σύμφωνα με την ευαγγελική αφήγηση. Το προτεσταντικό και το ορθόδοξο δόγμα, για διαφορετικούς λόγους το καθένα, δεν ασπάστηκαν τη λατρεία της φάτνης όπως οι καθολικοί· η μακραίωνη όμως επιβίωσή της και η φιλολογία που δημιουργείται γύρω από το θέμα αυτό την κατέστησαν απαραίτητη σε μικρούς και μεγάλους σε όλον τον χριστιανικό κόσμο.
