Μια από τις πιο αινιγματικές μορφές της μυθολογίας είναι η νύμφη Ηχώ, που όλοι γνωρίζουμε καθότι πρόκειται για την προσωποποίηση του αντίλαλου, «ακουστικό φαινόμενο που οφείλεται στην ανάκλαση ηχητικών κυμάτων», όπως μας διδάσκει η φυσική.

Ηχώ και Πάνας, έρωτας ή αντιζηλία

Μυθολογείται πως η ορειάδα αυτή νύμφη διδάχτηκε στον Ελικώνα το τραγούδι και τον αυλό και τη σύριγγα από τις ίδιες τις μούσες καλλίφωνη και εξαιρετική μουσικός, η Ηχώ συναγωνιζόταν τον Πάνα, που μάλλον δεν άφηνε, όπως θα δούμε, αδιάφορο. Το εντυπωσιακό φαινόμενο του αντίλαλου ερμηνεύτηκε πρώτα από τη μυθολογία, όπως και τόσα άλλα πράγματα, πριν η ανθρωπότητα περάσει στην εποχή της επιστήμης και του ορθολογισμού και η «πετρήεσσα» κόρη, όπως την αναφέρει σε ένα από τα επιγράμματά του (16, 154, 1) ο Λουκιανός (ή Ψευδο-Λουκιανός), να γίνει το σύμβολό του (του αντίλαλου): Ἠχὼ πετρήεσσαν ὁρᾷς, φίλε, Πανὸς ἑταίρην,/ ἀντίτυπον φθογγὴν ἔμπαλιν ᾀδομένην,/ παντοίων στομάτων λάλον εἰκόνα, ποιμέσιν ἡδὺ / παίγνιον, ὅσσα λέγεις, ταῦτα κλύων ἄπιθι. (Σε ελεύθερη μετάφραση: Την Ηχώ που στ’ άγρια βράχια κατοικεί βλέπεις, διαβάτη, τη σύντροφο και φίλη του Πανός που λέξεις επαναλαμβάνει και ήχους αναπαράγει. Είναι η πιστή εικόνα όλων των φωνών, γλυκό παιχνίδι των ποιμένων. Και σαν τι είπες άκουσες, το δρόμο σου να πάρεις.) Την Ηχώ τη θέλει ο μύθος (μια τουλάχιστον εκδοχή του) να ζει μακριά από τους ανθρώπους και να αποφεύγει κάθε είδους συναισθηματικό πάρε-δώσε, όπως θα λέγαμε σήμερα, μαζί τους· ούτε και με τους θεούς, όμως, ήθελε να έχει πολλά πολλά και αυτό εξόργισε τον Πάνα, γιατί ο έρωτάς του δεν έβρισκε ανταπόκριση. Έτσι ο τραγοπόδαρος θεός ενέπνευσε μανία στους βοσκούς εναντίον της Ηχούς με αποτέλεσμα να διαμελίσουν τη δύστυχη νύμφη και να διασκορπίσουν τα μέλη της στα τέσσερα σημεία του ορίζοντα. Η πονόψυχη όμως Γαία άρχισε να περισυλλέγει τα διασκορπισμένα μέλη και να τα θάβει. Όμως ακόμα και μετά τον θάνατό της η Ηχώ δεν έχασε την ιδιότητα της αναπαραγωγής των ήχων. Ό,τι άκουγε, το επαναλάμβανε και αυτό σε κάθε τόπο που ήταν θαμμένο, με τη φροντίδα της Γαίας, κάποιο από τα μέλη του σώματός της ‒ με άλλα λόγια παντού! Πέρα, όμως, από την ερωτική περιφρόνηση ο Πάνας μπορεί να εκδικήθηκε από ζήλια μόνο και μόνο επειδή η Ηχώ ήταν καλύτερη μουσικός από την αφεντιά του… Ο Παυσανίας στα Ηλιακά του (Ελλάδος Περιήγησις, βιβλίο 5ο) κάνει λόγο για μια στοά που έφερε το όνομα της Ηχούς (στοὰν ταύτην καὶ Ἠχοῦς ὀνομάζουσι) επειδή όποιος φώναζε κάτι εκεί επαναλαμβανόταν το λιγότερο επτά φορές: Βοήσαντι δὲ ἀνδρὶ ἑπτάκις ὑπὸ τῆς ἠχοῦς ἡ φωνή, τὰ δὲ καὶ ἐπὶ πλέον ἔτι ἀποδίδοται. 

Ηχώ και Ήρα, η εκδίκηση

Η Ηχώ, όπως και άλλες νύμφες, «παγιδεύεται» σε έρωτες ανεκπλήρωτους είτε από εκείνη προς άλλους είτε από άλλους προς εκείνη. Μια δεύτερη εκδοχή σχετική με τον Πάνα τη θέλει ερωτευμένη με έναν Σάτυρο, ο οποίος την αποφεύγει, και ενώ εκείνη κάνει τα αδύνατα δυνατά για να τον σαγηνεύσει, ο Πάνας μαίνεται, όπως είδαμε παραπάνω, και προκαλεί τον χαμό της. Υπάρχει όμως και μια πιο «ορθολογική» εκδοχή για τη μεταμόρφωση της νύμφης σε ήχο, την οποία μας κατέλειπε ο Οβίδιος στις Μεταμορφώσεις του. Προτού γίνει αόρατος αντίλαλος η Ηχώ ήταν μια από τις πιο όμορφες νύμφες των ορέων, αλλά είχε ένα μεγάλο ελάττωμα: ήταν εξαιρετικά φλύαρη. Αυτό όμως εξυπηρετούσε τον πατέρα των θεών, τον Δία, με τις αναρίθμητες εξωσυζυγικές περιπέτειες, ο οποίος ζήτησε από τη νύμφη να απασχολεί τη σύζυγό του Ήρα για να μπορεί εκείνος να χαίρεται δίχως καμιά έγνοια τους έρωτές του. Έτσι η φλύαρη Ηχώ καθυστερούσε την Ήρα με πολύωρες συζητήσεις καθόσον ο Νεφεληγερέτης έκανε τη δουλειά του όπως το εννοούσε. Δυστυχώς όμως η ζηλιάρα νόμιμη σύζυγος κάτι υποψιάστηκε από την τόση επιμονή και δυστυχώς για την Ηχώ η υποψία της επιβεβαιώθηκε: «Huius» ait «linguae, qua sum delusa, potestas/ parua tibi dabitur uocisque breuissimus usus» (Με τη γλώσσα σου που με εξαπάτησε σαν πρώτα δεν θα μπορείς να παίζεις και η φωνή σου λίγα πια θα λέει) την απειλεί η θεά που, οργισμένη στο έπακρο, δεν παρέλειψε να κάνει την απειλή της αυτή πραγματικότητα. Έκτοτε η νύμφη δεν μπορεί να κάνει τίποτα άλλο παρά να επαναλαμβάνει τις τελευταίες μονάχα λέξεις που ακούει. Κάπως έτσι η Ηχώ έγινε απόηχος…

Ηχώ και Νάρκισσος, ο ανεκπλήρωτος έρωτας

Η συνέχεια του μύθου του Οβιδίου (στο ίδιο βιβλίο ΙΙΙ, στίχοι 342-510), που αποτελεί και τη δεύτερη εκδοχή του μύθου της Ηχούς, πραγματεύεται την τραγική ιστορία του Νάρκισσου και της νύμφης. Σύμφωνα με την εκδοχή αυτήν, η Ηχώ ερωτεύθηκε παράφορα (συμβαίνουν και αυτά) τον πιο όμορφο νέο της μυθολογίας, τον Νάρκισσο, που ήταν γιος του ποτάμιου θεού Κηφισού και της νύμφης Λειριόπης. Ο Νάρκισσος όμως που, όπως όλοι γνωρίζουμε, ήταν ερωτευμένος μόνο με τον εαυτό του αντιμετώπισε την απελπισμένη ορειάδα με πρωτοφανή σκληρότητα και υπεροψία. Η Ηχώ, απαρηγόρητη από τη συμπεριφορά του, άρχισε να κρύβεται στα δάση και τα βουνά και έκτοτε κανένας δεν την ξαναείδε. Οι σπηλιές και οι χαράδρες έγιναν κατοικίες της και εκεί νυχθημερόν έκλαιγε τον άτυχο έρωτά της, ντροπιασμένη και μακριά από τα μάτια του κόσμου. Ο καημός την έκαιγε σιγά σιγά σαν φωτιά, και γινόταν ολοένα και πιο αδύνατη μέχρι που έλιωσε στην κυριολεξία και απέμεινε μόνο το τραγικό βουητό της φωνής της, που συνέχισε να επαναλαμβάνει τις τελευταίες λέξεις των άλλων. Έτσι την Ηχώ όλοι μας την ακούμε, αλλά κανείς μας δεν μπορεί να τη δει: Κρυμμένη στα πυκνά φυλλώματα του δάσους, της νύμφης η φωνή πάντα απαντά σε όλους όσους την καλούνε, όμως κανείς την άλλοτε όμορφη να αντικρίσει δεν μπορεί γιατί μόνον ο απόηχός της έχει μείνει. Όμως και άλλες νύμφες, που σε πηγές και όρη κατοικούν, έζησαν του Νάρκισσου την περιφρόνηση, μέχρι που μια από αυτές γονατιστή ικέτεψε τους Ουρανούς: «Ας αγαπήσει ο σκληρός με πάθος κι ας μην αγαπηθεί». Κι η Νέμεσις που έτυχε να την ακούσει ανέλαβε τη δίκαιη επιθυμία της να ικανοποιήσει […]

Κάπως έτσι τιμωρήθηκε ο Νάρκισσος που μια μέρα είδε το πρόσωπό του στα νερά της πηγής και τόσο πολύ γοητεύτηκε από το κάλλος του που έσκυψε να αγκαλιάσει το είδωλό του αλλά, επειδή αυτό ήταν αδύνατον, παρέμεινε στη θέση αυτήν μέχρι που έπαθε μαρασμό και έχασε τη ζωή του για να γίνει πραγματικότητα η ρήση του Τειρεσία που είχε πει στη μητέρα του νέου, τη Λειριόπη: Θα ζήσει ως τα βαθιά γεράματα αρκεί να μη δει ποτέ το πρόσωπό του. Ζωγράφοι, συνθέτες, ποιητές και συγγραφείς κρατούν μέχρι τις μέρες μας ζωντανή τη θύμηση του Νάρκισσου ενώ ο Φρόιντ εισάγει στην ψυχιατρική τον όρο ναρκισσισμός στις αρχές του 20ού αιώνα. Όσο για την Ηχώ, δεν έχουμε παρά να τη φωνάξουμε και εκείνη σίγουρα θα μας απαντήσει γιατί είναι η μοναδική μορφή της μυθολογίας μας που μπορεί μεν να είναι αόρατη αλλά παραμένει ολοζώντανη.