Η φράση την οποία επιλέξαμε ως τίτλο για το σύντομο περί οίνου πόνημά μας, τώρα που τελείωσαν του τρυγητού οι χαρές, δεν είναι τυχαία. Προέρχεται από τον 103ο ψαλμό του Δαυίδ (εδάφιο 15ο) και έχει, για του λόγου το ακριβές, ως εξής: «Καὶ οἶνος εὐφραίνει καρδίαν ἀνθρώπου τοῦ ἱλαρῦναι πρόσωπον ἐν ἐλαίῳ, καὶ ἄρτος καρδίαν ἀνθρώπου στηρίζει». Λάδι, ψωμί και κρασί θεωρούνται, εν άλλοις λόγοις, τα πρώτιστα αγαθά για την ευτυχία μας. Η άμπελος, από την οποία ξεκινούν όλα, μοιάζει να είναι τόσο παλιά όσο και η ίδια η ανθρωπότητα, καθότι πρόσφατα αρχαιολογικά ευρήματα κατέδειξαν ότι η αρχαιότερη, γνωστή στις μέρες μας, συστηματική καλλιέργεια αμπέλου και παραγωγή κρασιού τοποθετείται στον Καύκασο, γύρω στο 8000 π.Χ. Σύμφωνα με τη Βίβλο (για να επιστρέψουμε και πάλι στις πηγές), μετά τον μεγάλο κατακλυσμό, η Κιβωτός του Νώε προσάραξε στην κορυφή του όρους Αραράτ και όταν τα νερά υποχώρησαν, ο Νώε κατέβηκε στην κοιλάδα μαζί με δύο γιους του και φύτεψαν το πρώτο αμπέλι! Μια από τις παλαιότερες καταγεγραμμένες ιστορίες για την ανακάλυψη του κρασιού έχει τις ρίζες της στην ιρανική παράδοση και δη στην Αβέστα (συλλογή ιερών συγγραμμάτων του Ζωροαστρισμού) όπου γίνεται λόγος για τον μυθικό βασιλιά Jamshid, ο οποίος θέλησε να εξορίσει μία από τις γυναίκες του χαρεμιού του. Η άκαρδη πράξη του όμως αντί να οδηγήσει στον χαμό της «εγκαταλελειμμένης», προκάλεσε την ανακάλυψη του κρασιού και ιδού τίνι τρόπω: μετά τη σκληρή απόφαση του βασιλιά η δύστυχη κοπέλα θέλησε να αυτοκτονήσει αποφασίζοντας να πιει το υγρό από τα υπολείμματα χαλασμένων σταφυλιών που βρήκε στην αποθήκη του παλατιού. Αφού κατέβασε μια γερή δόση άρχισε να βλέπει τη ζωή με άλλα μάτια και στο τέλος αποκοιμήθηκε γλυκά… Σαν ξύπνησε την επόμενη ημέρα και συνειδητοποίησε τι είχε συμβεί έσπευσε να το διηγηθεί στον βασιλιά που και εκείνος με τη σειρά του γνώρισε τη γλυκιά μέθη. Η ευχαρίστησή του ήταν τόσο μεγάλη που ξαναδέχτηκε στο χαρέμι την πρώτη μεθυσμένη, και διέταξε να οινοποιούνται όλα τα σταφύλια της Περσέπολης έστω και αν δεν είχε γνώση επιστημονική, όπως θα λέγαμε σήμερα, του φαινομένου της ζύμωσης χάρη στην οποία γίνεται το κρασί.

Στην Ελλάδα η καλλιέργεια της αμπέλου θα πρέπει να εμφανίστηκε αρκετά νωρίς (από την 4η χιλιετία π.Χ.). Οι Έλληνες θα πρέπει να γνώρισαν το κρασί από τους ανατολικούς λαούς (Φοίνικες, Αιγυπτίους…) με τους οποίους είχαν στενές εμπορικές σχέσεις και μάλιστα η καλλιέργεια της αμπέλου θα πρέπει να εξαπλώθηκε παντού με εξαιρετική ταχύτητα όπως ομολογεί η πληθώρα των νομισμάτων που απεικονίζουν σταφύλια στη μια όψη και τον Διόνυσο στην άλλη. «Μου ’δωσες δώδεκα αχλαδιές, συκιές μαζί σαράντα, / δέκα μηλιές και μου ’λεγες κλήματα να μου δώσεις / όργους πενήντα με λογής σταφύλια φορτωμένους, /όταν ερχότανε ο καιρός που θα καρποφορούσαν», λέει ο Όμηρος στην Οδύσσεια αναφερόμενος στα κλήματα που υπήρχαν στο αμπέλι του Λαέρτη. Οι αναφορές και για το κρασί είναι πολυάριθμες στον Όμηρο και μάλιστα από τη ραψωδία Ι της Οδύσσειας μαθαίνουμε ότι με το κρασί που είχε λάβει ως δώρο από τον ιερέα Μάρωνα, ο πολυμήχανος Οδυσσέας μέθυσε και τύφλωσε τον Κύκλωπα Πολύφημο. Κρασί από την Πράμνο (κατά τον Όμηρο πάντα) αναμειγνύει και η μάγισσα Κίρκη με μέλι, τυρί, αλεύρι και βότανα για την παρασκευή του κυκεώνα με τον οποίο μεταμορφώνει τους συντρόφους του Οδυσσέα σε χοίρους: «[…]κι έπειτα ανάμειξε τυρί, μέλι ξανθό κι αλεύρι / κι ένα κρασί πραμνιώτικο. Κι έριξε στο φαΐ τους / κάποια βότανα μαγικά, την ποθητή πατρίδα / να λησμονήσουν. Κι άξαφνα, σαν ήπιανε οι συντρόφοι, / μ’ ένα ραβδί τους χτύπησε και μες στη χοιρομάντρα / τους έκλεισε». Το κρασί είναι μαζί με το σιτάρι και το λάδι ένα είδος τριαδικού αρχέγονου συμπλέγματος το οποίο μοιράζονται και ο μύθος και η ιστορία. Sine Ceres et Baccho friget Vénus*έλεγαν οι Ρωμαίοι.

Ένας ερωτευμένος θεός

Στον πρώτο έρωτα του Βάκχου (Διόνυσου) αποδίδει ο μύθος την εμφάνιση της αμπέλου και κατ’ επέκταση εκείνης του κρασιού. Ο θεός, καρπός των παράνομων ερώτων του Νεφεληγερέτη και της Σεμέλης, της θυγατέρας του Κάδμου και της Αρμονίας, αγάπησε τον νεαρό σάτυρο Άμπελο (Σάτυροι, Σειληνοί, Μαινάδες και Βάκχες είναι οι μόνιμοι συνοδοί του θεού). ΟΝόννος (Διονυσιακά) τον περιγράφει σαν έναν νέο Σάτυρο, με όμορφα μαλλιά, λαιμό, ώμους, χείλη, αγαπημένο του θεού Διόνυσου και πιστό ακόλουθό του. Ο Διόνυσος, σε ένα ερωτικό παραλήρημα, αναρωτιέται ποιοι αθάνατοι μπορεί να είναι οι γονείς του νέου, και μνημονεύει ανάμεσα στους άλλους τη Σελήνη και τον Ήλιο, τις Χάριτες και τον Απόλλωνα. Θεωρεί την ομορφιά του εραστή του ουράνια και τη συγκρίνει με εκείνη του Φαέθοντα, του Νάρκισσου, και του θεού Έρωτα. Δυστυχώς όμως η ευτυχία του θεού δεν έμελλε να διαρκέσει γιατί ο Άμπελος (Διονυσιακά 11.185 κ.ε.) προκάλεσε, γεμάτος έπαρση, τη Σελήνη, λέγοντας πως δεν είχε την ανάγκη της και εκείνη, μη αντέχοντας την ύβρι, τον τιμώρησε στέλνοντας  μια μύγα στα πλευρά του ταύρου που καθόταν ο Άμπελος. Η μύγα τρέλανε τον ταύρο που, μαινόμενος πλέον, προκάλεσε χιλιάδες καταστροφές στους αγρούς και στο τέλος ξεκοίλιασε με τα κέρατά του τον άμοιρο νέο. Η θλίψη του Διόνυσου για τον θάνατο του αγαπημένου του ήταν τόσο μεγάλη, που οι Μοίρες τον λυπήθηκαν και μεταμόρφωσαν τον νεκρό στο ομώνυμο φυτό. Κι έτσι το αίμα του άτυχου νέου έγινε το κρασί που μεθά γλυκά τους ανθρώπους!

Από τον 4ο μ.Χ. ο χριστιανισμός, που εδραιώνεται πάνω στα θεμέλια της παρηκμασμένης Ρώμης, κάνει τα αδύνατα δυνατά για να συντηρηθεί η «λατρεία» του οίνου, τόσο που εισάγει στο εκκλησιαστικό τελετουργικό του την ευχαριστία υπό μορφή άρτου και οίνου (σώμα και αίμα του Θεανθρώπου), πράγμα που είχε εξαιρετικά θετικές επιπτώσεις για την ανάπτυξη της καλλιέργειας της αμπέλου. Όταν μπαίνουμε πια στον Μεσαίωνα η ποιότητα του κρασιού έχει βελτιωθεί κατά πολύ. Το 800 μ.Χ., μάλιστα, ο Καρλομάγνος ή Κάρολος ο Μέγας παίρνει πολύ σοβαρά και επίσημα μέτρα για την ποιοτική αυτήν καλυτέρευση. Η παραγωγή του κρασιού όμως στον χριστιανικό κόσμο είναι, εν πολλοίς, θέμα του κλήρου: εκκλησίες και καθεδρικοί ναοί είναι πολύ συχνά ιδιοκτήτες αμπελώνων εν ονόματι του «οίνου της λειτουργίας» ενώ οι μοναχοί διαχειρίζονται πλέον επαξίως τη μοναστηριακή παραγωγή και συμβάλλουν ενεργά στη δημιουργία νέων ποικιλιών κλημάτων εκ των οποίων κάμποσες διατηρούνται μέχρι σήμερα. Η καρικατούρα, λοιπόν, του μέθυσου μοναχού των μυθιστορημάτων και της ζωγραφικής δεν είναι καν παράδοξο καθότι, όπως λέει και ο ψαλμός, «Οἶνος εὐφραίνει καρδίαν ἀνθρώπου»!  

* Πάγος η Αφροδίτη, δίχως Δήμητρα και Βάκχο ή σε ελεύθερη απόδοση Χωρίς ψωμί, χωρίς κρασί, παγώνει κι η αγάπη.