Ο ψυχίατρος Κώστας Γκοτζαμάνης, γνωστός στους γονείς από το εξαιρετικό σύγγραμμά του Μεγαλώνοντας (με) το παιδί μου (Εκδόσεις Πατάκη, 2014), επιστρέφει με το βιβλίο Πανικός. Η μεγάλη εξέγερση μέσα μας, που μιλάει για τη μάστιγα του 21ου αιώνα, τις κρίσεις πανικού, μια ψυχική επιδημία που εξαπλώνεται ραγδαία στους πληθυσμούς των ανεπτυγμένων κοινωνιών. Έπειτα από πολλά χρόνια δουλειάς με ανθρώπους που υποφέρουν από πανικούς, ο κ. Γκοτζαμάνης καταθέτει με περιεκτικό και εμπεριστατωμένο τρόπο τη δική του επιστημονική θέση και προτείνει μια διαφορετική, αποτελεσματική θεραπευτική προσέγγιση. Το Τaλκ τον συνάντησε και συζήτησε μαζί του τόσο για τις αιτίες της Διαταραχής Πανικού ‒ιδιαίτερα σε παιδιά, εφήβους, εγκύους και γονείς‒ όσο και για τη δική του πρόταση.Καλησπέρα, κ. Γκοτζαμάνη. Χαίρομαι που συναντιόμαστε και πάλι έπειτα από χρόνια. Θέλετε καταρχάς να μας πείτε ποια ήταν η αφορμή να γράψετε το νέο σας βιβλίο και πώς εργαστήκατε;
Η εντυπωσιακή αύξηση στη συχνότητα της παρουσίας των κρίσεων πανικού τα τελευταία χρόνια έχει αναδείξει την αδυναμία των παραδοσιακών προσεγγίσεων στην ερμηνεία και στην αντιμετώπιση του φαινομένου. Αποφάσισα, λοιπόν, να καταθέσω στο βιβλίο Πανικός. Η μεγάλη εξέγερση μέσα μας τη δική μου άποψη για την αιτιολογία και τη θεραπεία του πανικού, μια άποψη που διαμορφώθηκε σε μια μακρόχρονη διαδρομή δουλειάς με ανθρώπους που υποφέρουν από αυτή τη διαταραχή. Για το προηγούμενο βιβλίο μου, το Μεγαλώνοντας (με) το παιδί μου, που μάλιστα μόλις επανεκδόθηκε, είχα την ικανοποίηση να πάρω θετικά σχόλια από πολλούς αναγνώστες, που το βρήκαν απλό και κατανοητό. Στο βιβλίο για τον πανικό είχα την ίδια επιθυμία: Να διαβάζεται εύκολα και ευχάριστα από όλους, ανεξάρτητα από την εξοικείωσή τους με το γνωστικό αντικείμενο.

Γιατί, κατά τη γνώμη σας, υπάρχει τόσο ραγδαία εξάπλωση της Διαταραχής Πανικού στις δυτικές κοινωνίες;
Η διαπίστωση αυτής της εξάπλωσης, ειδικά στις δυτικές κοινωνίες, μας βοηθάει να καταλάβουμε ότι ο πανικός δεν αποτελεί μια νόσο που κληρονομείται από γενιά σε γενιά, αλλά μάλλον μια κατάσταση που συνδέεται με τις αλλαγές στις συνθήκες ζωής. Ιδιαίτερα η οικονομική ανάπτυξη μιας χώρας φαίνεται πως οδηγεί αναπόφευκτα στην αύξηση της συχνότητας εμφάνισης του πανικού. Κατά κάποιο τρόπο οι κρίσεις πανικού ταλαιπωρούν συχνότερα ανθρώπους που έχουν περισσότερες ευκαιρίες και, άρα, περισσότερες επιλογές ενόψει σημαντικών αποφάσεων. Κατά την άποψή μου, λοιπόν, την οποία παρουσιάζω αναλυτικά στο βιβλίο, ο πανικός εμφανίζεται πάντα, χωρίς καμία εξαίρεση, όταν βρισκόμαστε μπροστά σε ένα δίλημμα και έχουμε να πάρουμε μια σημαντική απόφαση.

Ποιον ρόλο πιστεύετε ότι έπαιξε/παίζει/θα παίξει η πανδημία στις κρίσεις πανικού μας; Γιατί ακούω, δυστυχώς, πολλά… Τι θα συμβουλεύατε, με λίγα λόγια, όσους υποφέρουν αυτήν τη στιγμή, μέσα στη γενικευμένη ανασφάλεια που έχει προκαλέσει ο κορονοϊός και δεν μπορούν να βρουν διέξοδο;
Ο φόβος της νόσου μπορεί να δημιουργεί καταστάσεις έντονου άγχους, που μπορεί πράγματι να εξελίσσονται σε κρίσεις πανικού. Με τα μέτρα για την αποτροπή της μετάδοσης της νόσου, δηλαδή με τον εγκλεισμό και με την απομόνωση, διακυβεύεται το δικαίωμά μας στη χαρά, καθώς και μια σειρά από διεργασίες που το υποστηρίζουν, όπως το δικαίωμα στην εργασία, η ποιότητα της επικοινωνίας και της κοινωνικότητας, η σχέση μας με τη φύση, η συμμετοχή μας στα κοινά. Θα έλεγα, πάντως, πως μάλλον η κατάθλιψη και το άγχος είναι αυτά που αποτελούν τις συνηθέστερες συνέπειες αυτής της κατάστασης και λιγότερο ο πανικός. Σε κάθε περίπτωση, το καλύτερο που μπορούμε να κάνουμε είναι να δημιουργήσουμε δίκτυα αλληλεγγύης, να ζητήσουμε και να προσφέρουμε βοήθεια, δίνοντας ένα καινούργιο νόημα στη σχέση μας με τους δικούς μας ανθρώπους, με τα μέλη της οικογένειάς μας, με τους φίλους, με τους συναδέλφους και με τους γείτονες. Είναι μια ευκαιρία να ανακαλύψουμε ξανά και να επαναφέρουμε στην καθημερινότητά μας την αξία της αλληλεγγύης.

Μια και απευθυνόμαστε ως επί το πλείστον σε γονείς και εκπαιδευτικούς, ήθελα να ρωτήσω από ποια ηλικία και έπειτα ο άνθρωπος μπορεί να παρουσιάσει κάποια Διαταραχή Πανικού. Υπάρχουν παιδιά με κρίσεις πανικού; Υπάρχουν έφηβοι με κρίσεις πανικού; Και αν ναι, τι μπορεί να πυροδοτεί το φαινόμενο σε τόσο νεαρή ηλικία και τι πρέπει να κάνει ο φροντιστής;
Ο πανικός εμφανίζεται συχνότερα σε περιόδους που χαρακτηρίζονται από σημαντικές αποφάσεις και σχετίζονται με τη μετάβαση σε επόμενη φάση ζωής. Με αυτή την έννοια, είναι πιθανό να εμφανιστεί σε παιδιά, κυρίως σε σχέση με ενδοοικογενειακές συγκρούσεις, όταν για παράδειγμα αισθάνονται ότι θα πρέπει να συμπαραταχθούν με τον έναν από τους δυο γονείς. Στην εφηβεία πάλι, οι κρίσεις πανικού συνδέονται συνήθως με τις πρώτες σημαντικές αποφάσεις της ζωής, που αφορούν την επιλογή επαγγέλματος, σπουδών κ.λπ. Οι φροντιστές των παιδιών και των εφήβων μπορούν να προσφέρουν σημαντική βοήθεια αν καταφέρουν να διερευνήσουν και να ανακαλύψουν μαζί τους ποιο είναι το κεντρικό δίλημμα αυτής της εποχής και να το συζητήσουν ανοιχτά, χωρίς, βέβαια, να προσπαθήσουν να υποβάλουν τις δικές τους προτιμήσεις.

Από την άλλη, όμως, οι φροντιστές παιδιών, ιδιαίτερα μικρών παιδιών, είναι άνθρωποι που έχουν ελάχιστο χρόνο για τον εαυτό τους και δυσκολεύονται να ικανοποιήσουν τις επιθυμίες τους. Έτσι παθαίνουν και οι ίδιοι συχνά κρίσεις πανικού. Πώς μπορούν να τις αναγνωρίσουν και τι μπορεί να τους ανακουφίσει, ώστε να μην πάψουν να είναι λειτουργικοί; Έστω ότι ένας γονιός παθαίνει μια κρίση πανικού μπροστά στο παιδί… Τι μπορεί να κάνει εκείνη τη στιγμή; Χρειάζεται αργότερα να του εξηγήσει (πάντοτε με βάση την ηλικία του) τι του συνέβη;
Η φροντίδα των παιδιών χωρίς ουσιαστική βοήθεια από την κοινότητα αποτελεί ένα δυσβάσταχτο έργο. Όταν αναφέρομαι στη στήριξη από την κοινότητα, εννοώ λιγότερο τις κρατικές παροχές και περισσότερο τη βοήθεια από τα δίκτυα των δικών μας ανθρώπων, των φίλων και της γειτονιάς. Παράλληλα, για τους φροντιστές υπάρχουν καθημερινές απαιτήσεις και υποχρεώσεις που αφορούν την εργασία τους, την προσωπική τους ζωή κ.λπ. Οι φροντιστές των παιδιών έχουν, λοιπόν, να ικανοποιήσουν αντίρροπες επιθυμίες και να ανταποκριθούν με επιτυχία σε πολλούς και διαφορετικούς ρόλους, που ο καθένας τους απαιτεί χρόνο και ενέργεια. Οι ενοχές και οι απογοητεύσεις που συσσωρεύονται σε αυτές τις συνθήκες οδηγούν συχνά στην εμφάνιση κρίσεων πανικού ή σε προσωπική εξουθένωση, το γνωστό μας burn out. Ο πανικός, με την ένταση των συμπτωμάτων του, μας υποχρεώνει σε μια αναδιάταξη των προτεραιοτήτων μας και μπορεί να αποτελέσει μια ευκαιρία να επανεκτιμηθούν οι σχέσεις μας με τους άλλους και, κυρίως, με τον εαυτό μας. Ειδικά στη σχέση μας με τα παιδιά, πρωταρχικό κριτήριο είναι η χαρά: Να χαίρονται να είναι μαζί μας και να χαιρόμαστε να είμαστε μαζί τους. Όταν το καταφέρνουμε αυτό, προσφέρουμε στα παιδιά μας μια πολύτιμη παρακαταθήκη υγιούς ανάπτυξης. Μια άλλη πολύτιμη παρακαταθήκη είναι η ειλικρινής σχέση μαζί τους. Μπορούμε να συζητάμε με τα παιδιά μας για τις δυσκολίες, τις δικές μας και τις δικές τους, και πολλές φορές είναι χρήσιμο να επανερχόμαστε σε αυτές τις συζητήσεις. Δεν με εκφράζει καθόλου η άποψη «Άσ’ το, μην το στεναχωρήσω, θα το ξεχάσει». Όμως αυτές οι συζητήσεις θα πρέπει να γίνονται πολύ προσεκτικά, αλλά αυτό νομίζω πως είναι θέμα για μια άλλη δική μας συζήτηση!

Είναι πράγματι ένα θέμα που δύσκολα περιορίζεται σε λίγες γραμμές. Το κρατώ και θα επανέλθω σύντομα. Πάμε τώρα στην εγκυμοσύνη. Πώς μπορεί να αντιμετωπίσει μια μέλλουσα μητέρα τη διαταραχή πανικού; Γιατί και αυτό είναι συχνό φαινόμενο…
Η εγκυμοσύνη εισάγει σε μια επόμενη φάση ζωής, αποτελεί μια μεταβατική περίοδο ανάμεσα στην εποχή της εργένικης, «ελεύθερης» ζωής και στην εποχή της μητρότητας. Αρκετές γυναίκες βιώνουν αυτή τη μετάβαση διχασμένες ανάμεσα στην επιθυμία τους να αποκτήσουν παιδί και στη δυσκολία τους να αποχαιρετήσουν μια μακρά περίοδο «ξεγνοιασιάς» και «ελευθερίας». Στο σημείο αυτό, μπορεί να σταθούν ατενίζοντας με τρόμο ένα μέλλον που το συνδέουν μόνο με δεσμεύσεις και υποχρεώσεις και αναπολώντας ένα ωραιοποιημένο παρελθόν, από το οποίο επιλέγουν να θυμούνται μόνο τις ευχάριστες στιγμές. Σε αυτές τις συνθήκες εσωτερικής πόλωσης δημιουργείται το πρόσφορο έδαφος για την εμφάνιση του πανικού. Η εγκυμονούσα θα απαλλαγεί από τον πανικό μόνο αν καταφέρει να αμβλύνει αυτή την εσωτερική αντιπαράθεση, εγκαταλείποντας τη λογική του μαύρου-άσπρου ή του όλα ή τίποτα, αν αναγνωρίσει ότι η ζωή της έχει μια συνέχεια και ότι κάθε περίοδος της ζωής έχει τις δικές της προκλήσεις, προκειμένου να είναι η ίδια χαρούμενη και δημιουργική,

Ας επιστρέψουμε στο βιβλίο σας, για να κλείσουμε τη συζήτησή μας με αυτό, όπως την ανοίξαμε. Ο «Πανικός», αν και επιστημονικό σύγγραμμα, μπορεί να διαβαστεί από όλους μας. Γιατί θα το προτείνατε ως ανάγνωσμα και κυρίως σε ποιους;
Προφανώς, η πρώτη μου ελπίδα είναι ότι θα βοηθηθούν όσοι υποφέρουν από κρίσεις πανικού. Οι συνήθεις παραινέσεις, του τύπου «μην το σκέφτεσαι» ή «διώξε τις λανθασμένες σκέψεις», έχουν το αντίθετο αποτέλεσμα και οδηγούν στην εμφάνιση συχνότερων και εντονότερων κρίσεων. Πιστεύω ότι θα τους είναι χρήσιμη η δική μου προσέγγιση, τόσο στην ερμηνεία, όσο και στην αντιμετώπιση των κρίσεων. Επιπλέον, το βιβλίο προτείνει έναν τρόπο ανοιχτού εσωτερικού διαλόγου που, κατά τη γνώμη μου, αποτελεί τη σημαντικότερη προϋπόθεση υγείας για όλους τους ανθρώπους και αποτελεί το κεντρικό θέμα του βιβλίου. Οπότε η βαθύτερη προσδοκία μου είναι να βοηθήσει κάθε αναγνώστη, ανεξάρτητα από το εάν υποφέρει ή όχι από κρίσεις πανικού, να δοκιμάσει τη δυνατότητα να έχει μια νέου τύπου σχέση με τον εαυτό του, για να μπορεί να είναι ευχαριστημένος και δημιουργικός.Το βιβλίο του Κώστα Γκοτζαμάνη Πανικός. Η μεγάλη εξέγερση μέσα μας κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Πατάκη.