Ο παιδίατρος σας συμβουλεύει ότι οι πάνες κόβονται μετά τα 2, η πεθερά σας επιμένει ότι τα δικά της παιδιά τα κατάφεραν λίγο καιρό μετά τα πρώτα τους γενέθλια, ο τετράχρονος γιος της φίλης σας βρέχει το κρεβάτι σχεδόν κάθε βράδυ, μια συνάδελφος σας μιλά με ενθουσιασμό για τα μωρά στην Αφρική, που ολοκληρώνουν την «εκπαίδευση» τους πριν κλείσουν τους έξι μήνες, κι εσείς ξενυχτάτε προσπαθώντας να αποφασίσετε ποια τακτική θα ακολουθήσετε. Δυστυχώς, όσο χρόνο κι αν σπαταλήσετε στο ίντερνετ ή τη βιβλιοθήκη δεν θα βρείτε απόλυτες αλήθειες παρά μόνο δεκάδες «γκουρού» που ισχυρίζονται ότι κατέχουν την μία και μοναδική αλήθεια, διότι απλούστατα τα διαθέσιμα επιστημονικά δεδομένα μέχρι στιγμής είναι περιορισμένα.

Δεδομένου ότι είναι αδύνατον να κλείσεις πιτσιρίκια σε ένα εργαστήριο μέχρι να μάθουν να χρησιμοποιούν την τουαλέτα (για να μην αναφέρουμε ότι αρκετοί πανεπιστημιακοί διστάζουν να ταυτίσουν το όνομα τους με μια τόσο… ταπεινή δραστηριότητα),  οι περισσότερες έρευνες επί του θέματος βασίζονται εν πολλοίς σε ερωτηματολόγια που κλήθηκαν να συμπληρώσουν εθελοντές γονείς, συχνά μήνες ή χρόνια αφού είχαν ξεμπερδέψει με την όλη διαδικασία. Ακόμα κι έτσι, το μόνο συμπέρασμα στο οποίο συγκλίνουν όλες οι έρευνες είναι πως, αργά ή γρήγορα, όλα τα υγιή παιδιά κόβουν την πάνα και οι μόνες μέθοδοι που αποδεδειγμένα αντενδείκνυνται είναι όσες βασίζονται στην πολύ αυστηρή πειθαρχία ή την χρήση βίας (λεκτικής ή σωματικής).

Και μόνο η ιδέα ότι ένα νήπιο εξαναγκάζεται να ελέγξει την κύστη και τις κενώσεις του πριν καλά καλά μάθει να περπατάει ξενίζει στις μέρες μας, όμως η συγκεκριμένη τάση ήταν αρκετά διαδεδομένη στο παρελθόν. Η επίσημη μπροσούρα, που λάμβαναν οι γονείς στην Αμερική τη δεκαετία του ’30, επισήμαινε πως η εκπαίδευση στη χρήση τουαλέτας έπρεπε να έχει τελειώσει στην ηλικία των οκτώ μηνών, συστήνοντας την χρήση διαφόρων αμφιλεγόμενων «εργαλείων», όπως τα στικ σαπουνιού (ο πρόδρομος των βρεφικών υπόθετων γλυκερίνης). Σε τέτοιου είδους πρακτικές άρχισαν να αντιδρούν ορισμένοι ανοιχτόμυαλοι παιδίατροι τη δεκαετία του ’60, ενδεχομένως επηρεασμένη από την θέση των Φροϋδικών ότι η πρώιμη, υπερβολικά αυστηρή εκπαίδευση σχετιζόταν με νευρώσεις, που έκαναν την εμφάνιση τους πολλά χρόνια αργότερα. Υποστηρίζοντας πως το λεγόμενο toilet training πρέπει να ξεκινά μόνο όταν το παιδί δείξει σημάδια ετοιμότητας, αυτοί οι αφοσιωμένοι γιατροί κατάφεραν να αλλάξουν τα δεδομένα, με αποτέλεσμα η μέση ηλικία απεξάρτησης από την πάνα στις ΗΠΑ να αυξηθεί σταδιακά από τα 2 χρόνια, στις αρχές της δεκαετίας του ’50, στα 3, όπου παραμένει σήμερα.

Πρωτοπόρος αυτής της μικρής «επανάστασης» υπήρξε ο παιδίατρος του Χάρβαρντ Berry Brazelton, ο οποίος καθιέρωσε την έννοια της «ετοιμότητας», τοποθετώντας την κάπου ανάμεσα στην ηλικία των 2 και των 3 ετών. Το 1997, μία μελέτη παιδιών που είχαν εκπαιδευτεί ακολουθώντας τις υποδείξεις του κατέδειξε πως το 88% είχε αποχαιρετίσει οριστικά τις πάνες σε ηλικία 3,5 ετών και το 98% τα είχε καταφέρει πριν κλείσει τα 4. Οι επικριτές της μεθόδου Brazelton, ωστόσο, δεν παραλείπουν να επισημάνουν πως ο διαπρεπής ακαδημαϊκός είχε επί χρόνια σπόνσορα την Pampers, η οποία προφανώς επωφελείται σημαντικά από την «παράταση» στη διάρκεια χρήσης των προϊόντων της. Σε κάθε περίπτωση, οι οδηγίες της Αμερικανικής Ακαδημίας Παιδιατρικής ακολουθούν σε μεγάλο βαθμό τη γραμμή του Brazelton (η μόνη σύσταση που δεν υιοθέτησαν αφορά την χρήση φαγητού ως μέσο επιβράβευσης, κάτι μάλλον αναμενόμενο στα χρόνια της επιδημίας παχυσαρκίας), θέτοντας ορισμένες βασικές προϋποθέσεις για την έναρξη της εκπαίδευσης:

Μεταξύ άλλων, το παιδί πρέπει να περνά στεγνά διαστήματα διάρκειας τουλάχιστον δύο ωρών μέσα στη μέρα, οι κενώσεις του να είναι συστηματικές και προβλέψιμες, να μπορεί να ακολουθήσει απλές οδηγίες και να κατεβάσει το παντελόνι του, να αναγνωρίζει τις λέξεις «κακά» και «τσίσα», να μην νιώθει άνετα όταν η πάνα του είναι βρεγμένη ή λερωμένη και να ζητά να χρησιμοποιήσει την τουαλέτα ή το γιογιό και να φορέσει εσώρουχα. Απώτερος στόχος είναι η διαδικασία (που συνιστάται να ξεκινά σε θεωρητικό επίπεδο μετά τους 18 μήνες και στην πράξη μετά τα 2, να έχει ολοκληρωθεί μέχρι τα τρίτα γενέθλια). Στις σχετικές οδηγίες της Ακαδημίας, πάντως, επισημαίνεται πως τα νυχτερινά ατυχήματα είναι πολύ συνηθισμένα και εξακολουθούν να συμβαίνουν περιστασιακά έως και στο 50% των πεντάχρονων αγοριών (τα αγόρια κατά κανόνα καθυστερούν περισσότερο να κόψουν την πάνα).

Άλλες «σχολές» ειδικών είναι πιο ελαστικές στον ορισμό της περίφημης ετοιμότητας, κρίνοντας πως τα στεγνά διαστήματα δεν χρειάζεται να ξεπερνούν τα 90 λεπτά, κάτι που συνήθως επιτυγχάνεται μετά τον 1,5 χρόνο. Εντούτοις, το «όσο πιο νωρίς ξεκινήσεις, τόσο πιο νωρίς θα τελειώσεις» δεν ισχύει στη συγκεκριμένη περίπτωση. Σύμφωνα με μία έρευνα του 2002, τα παιδιά που άρχισαν το toilet training μεταξύ 17 και 19 μηνών απλώς άργησαν περισσότερο να μάθουν να μένουν στεγνά σε σχέση με εκείνα που ξεκίνησαν μετά τους 27 μήνες. Έναν χρόνο αργότερα, μία ομάδα Βέλγων ερευνητών λίγο έλειψε να προκαλέσει μαζική υστερία υποστηρίζοντας πως η καθυστερημένη έναρξη του toilet training ενδέχεται να συνδέεται μετέπειτα προβλήματα, όπως ακράτεια και υποτροπιάζουσες ουρολοιμώξεις. Ωστόσο, όπως επισημαίνουν και οι ίδιοι οι μελετητές στο άρθρο τους, τα αποτελέσματα της μικρής κλίμακας έρευνας τους θα πρέπει να ερμηνεύονται με προσοχή, αφού οι γονείς των νηπίων, που μοιάζουν εξ αρχής να δυσκολεύονται να ελέγξουν την κύστη τους, πιθανότατα επιλέγουν να καθυστερήσουν την εκπαίδευση τους.

Πιθανότατα θα έχετε ακουστά κάτι για την «νέα» μόδα του infant potty training, δηλαδή την εκπαίδευση μωρών ηλικίας μόλις λίγων μηνών να κάνουν τσίσα και κακά κατά… παραγγελία. Στην πραγματικότητα, πρόκειται για μια αρχαία πρακτική που εφαρμοζόταν σε διάφορες περιοχές του κόσμου (από την Αφρική και την Aσία έως τον Αρκτικό Κύκλο) αιώνες πριν την ανακάλυψη της πάνας, όμως τα τελευταία χρόνια κερδίζει σε δημοτικότητα μεταξύ των φανατικών οικολόγων και «εναλλακτικών» γονέων της Ευρώπης και της Αμερικής. Οι γονείς, που έτσι κι αλλιώς κουβαλούν τα βρέφη τους για μεγάλο μέρος της ημέρας, μαθαίνουν από νωρίς να αναγνωρίζουν τα «σημάδια» και κατευθύνονται άμεσα προς την κοντινότερη τουαλέτα ή την άκρη του δρόμου. Σταδιακά, τα ίδια τα μωρά μαθαίνουν να κρατούν τα ούρα και τα κακά τους μέχρι να τους δοθεί το «σύνθημα» (συνήθως είναι ένας ήχος τύπου «σσσ») και φτάνουν να είναι πλήρως απεξαρτημένα από τις πάνες πριν συμπληρώσουν τους 12 μήνες. Η συγκεκριμένη μέθοδος ωφελεί το περιβάλλον και την τσέπη σας, εξαλείφει τον κίνδυνο του συγκάμματος και, σύμφωνα με κάποιες μελέτες, μειώνει τα ποσοστά ουρολοιμώξεων. Τα μειονεκτήματα είναι σημαντικά, ιδιαίτερα αν ζείτε σε αστική περιοχή, δεν περνάτε όλο το 24ωρο με το μωρό σας και δεν σας ενθουσιάζει η σκέψη ότι για ένα διάστημα θα πρέπει να καθαρίζετε διαρκώς τα ρούχα και το σπίτι σας, αν και οι υποστηρικτές του «κινήματος» θα σας διαβεβαιώσουν πως μπορείτε να αντιμετωπίσετε το πρόβλημα χρησιμοποιώντας πάνες στα αρχικά στάδια της εκπαίδευσης.

Με εξαίρεση το infant training, πάντως, oι περισσότερες σύγχρονες προσεγγίσεις συγκλίνουν στο ότι για να είναι η εκπαίδευση τουαλέτας ανώδυνη και αποτελεσματική, ένα παιδάκι πρέπει να έχει ωριμάσει αρκετά ώστε να μπορεί να συνειδητοποιήσει τι συμβαίνει, να έχει την επιθυμία να προσπαθήσει, και φυσικά να έχει την ικανότητα να ελέγξει τα ούρα και τις κενώσεις του. Όποτε κι αν αποφασίσετε να ξεκινήσετε, οπλιστείτε με υπομονή και καλή διάθεση, επιλέξτε ένα διάστημα που θα έχετε τη δυνατότητα να περνάτε αρκετές από τις ώρες της ημέρας στο σπίτι και βεβαιωθείτε πως ο γιος ή η κόρη σας δεν διανύει ή πρόκειται να διανύσει μία ιδιαίτερα απαιτητική φάση της ζωής του (πχ. να έχει μόλις ξεκινήσει τον παιδικό σταθμό, να έχει αποκτήσει μικρότερο αδελφάκι ή να ετοιμάζεστε να μετακομίσετε). Οι παραπάνω περιστάσεις όχι μόνο αντενδείκνυνται για την έναρξη του potty training, αλλά συχνά έχουν ως αποτέλεσμα προσωρινές «υποτροπές» σε παιδιά που έχουν καταφέρει να κόψουν τις πάνες. Για ευνόητους λόγους, η ιδανική εποχή είναι το καλοκαίρι, αφού ένα γυμνό πιτσιρίκι δεν χρειάζεται να ταλαιπωρείται με ρούχα και εσώρουχα πριν φτάσει στο γιογιό, ενώ σε περίπτωση ατυχήματος αντιλαμβάνεται ευκολότερα ότι έχει «βραχεί» (κι εσείς δεν θα πρέπει να καθαρίζετε τα χαλιά). Δώστε έμφαση στην επιβράβευση, όχι στην τιμωρία και θυμηθείτε ότι τα παιδιά λατρεύουν να μιμούνται: αν συνηθίζετε να κλειδώνετε την πόρτα της τουαλέτας στερείτε από το πιτσιρίκι σας μια πολύτιμη ευκαιρία μάθησης.