Ένα παραμύθι, μια συζήτηση που έτυχε να ακούσουν καθώς έπαιζαν, τα πεσμένα φύλλα στον κήπο και ο κύκλος της ζωής στη φύση έχουν εισαγάγει ήδη, χωρίς να το έχουμε καταλάβει, τα παιδιά μας στην έννοια του θανάτου. Ενδεχομένως να έχουν χάσει ένα κατοικίδιο, να έχουν αλλάξει γειτονιά και να έχουν χάσει φίλους τους, να αναρωτιούνται τι γίνεται με τα μυρμήγκια που μπορεί να πάτησαν ή να αναζητούν τον παππού που συνήθιζε να τους επισκέπτεται κάθε Κυριακή. Δεν είναι εύκολο να μιλήσεις για τον θάνατο και για το πένθος στο παιδί. Άλλωστε, στο μυαλό μας το παιδί είναι συνώνυμο της ζωής, της κίνησης, της εξέλιξης. Στην μικρή ηλικία η έννοια του θανάτου είναι ασαφής η οποία γίνεται πιο ξεκάθαρη καθώς εξελίσσεται η γνωστική και συναισθηματική ανάπτυξη του παιδιού. Πριν από τα 5 έτη το παιδί δεν κατανοεί την έννοια του θανάτου, τον αντιλαμβάνεται ως ένα γεγονός που επιβάλλεται από εξωτερικούς παράγοντες, τον περιγράφει ως έναν «μεγάλο ύπνο», ένα «μεγάλο ταξίδι», ή έναν «διαφορετικό τρόπο ζωής» και άρα ένα φαινόμενο αναστρέψιμο και όχι καθολικό. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι το μικρό παιδί δεν υποφέρει συναισθηματικά από την απουσία.

Περίπου στην ηλικία των 6 ετών, το παιδί αρχίζει να συνειδητοποιεί ότι ο θάνατος μπορεί να το επηρεάσει προσωπικά, ανησυχεί μήπως χάσει τα αγαπημένα του πρόσωπα και σιγά σιγά συνειδητοποιεί την έννοια της καθολικότητας και μη αντιστρεψιμότητας του γεγονότος, τον αντιλαμβάνεται ως ένα στάδιο εξέλιξης, όταν δηλαδή διακόπτονται οι βιολογικές λειτουργίες του οργανισμού. Όσο δύσκολο και να είναι ακόμα και για εμάς τους ίδιους να αντιμετωπίσουμε το θέμα αυτό, είναι σημαντικό να προσεγγίσουμε το θέμα πριν ακόμα συμβεί μέσα στο περιβάλλον του. Το παιδί θα αντιδράσει ανάλογα με την ηλικία, την προσωπικότητά του, τις περιστάσεις γύρω από το θάνατο του ατόμου και πολλούς άλλους παράγοντες. Ο θάνατος του παππού ή της γιαγιάς είναι συχνά η πρώτη επαφή που έχει ένα παιδί με τον θάνατο. Η απώλεια ενός αγαπημένου προσώπου μπορεί να αναστατώσει, να μπερδέψει και να τρομάξει το παιδί. Μπορεί να αισθανθεί ακόμα και εγκαταλειμμένο, να πιστεύει ότι ήταν υπεύθυνο για τον θάνατο επειδή «ήταν κακό παιδί» είχε κακές σκέψεις ή έκανε κάτι κακό ή απαγορευμένο. Τα παιδιά προσχολικής ηλικίας συχνά ανησυχούν μήπως τα ίδια, εσείς ή άλλοι αγαπημένοι τους πεθάνουν.

Πιθανές αντιδράσεις του παιδιού στην ανακοίνωση ενός θανάτου

Ακόμα κι αν το παιδί είναι ακόμα βρέφος και νομίζετε ότι δεν καταλαβαίνει τι συμβαίνει, να είστε βέβαιοι ότι αισθάνεται τον πόνο και τη διάχυτη θλίψη που βιώνει η οικογένεια. Μπορεί να κλαίει περισσότερο, να έχει διαταραχτεί ο ύπνος και οι διατροφικές του συνήθειες, να είναι ανήσυχο και να αντιδρά με τρόπο που δεν συνήθιζε παλιότερα. Χρειάζεται να το ηρεμήσετε, να το αγκαλιάσετε, και να του μιλήσετε, να εξηγήσετε ότι λυπάστε επειδή ο παππούς ή ένας κοντινός σας άνθρωπος πέθανε. Ακόμα κι αν δεν καταλαβαίνει τα λόγια σας, ο τόνος της φωνής σας και η ζέστη σας θα του προσφέρουν παρηγοριά. Καλό θα ήταν να μην διαταραχτεί η καθημερινή του ρουτίνα, ανεξάρτητα από την ηλικία του.

Τα παιδιά σχολικής ηλικίας μπορούν να αρχίσουν να διακρίνουν τον θάνατο από τον ύπνο εάν αυτό τους έχει εξηγηθεί σωστά και εάν είχαν εμπειρία που τους επέτρεψε να κάνουν διάκριση μεταξύ ζωής και θανάτου (αν για παράδειγμα πέθανε το κατοικίδιο τους). Ωστόσο, τα παιδιά αντιλαμβάνονται τη μονιμότητα του θανάτου γύρω στα 9 έτη. Άρα είναι εξαιρετικά σημαντικό να τα προετοιμάσουμε μιλώντας ανοιχτά στο παιδί για το θέμα του θανάτου, ακόμα κι δεν υπάρχει κάποιο γεγονός στο οικογενειακό πλαίσιο. Του θυμίζουμε ότι είμαστε κι εμείς δίπλα του να απαντήσουμε σε δικές του ερωτήσεις, απορίες και να συζητήσουμε τις σκέψεις του.

Σε αυτή την ηλικία στο άκουσμα του θανάτου ενός αγαπημένου προσώπου το παιδί συνήθως:

• Νιώθει πόνο και κλαίει
• Αρνείται το γεγονός.
• Νιώθει θυμό απέναντι στον αποθανόντα.
• Νιώθει ενοχή ή εγκατάλειψη.
• Δείχνει ανακούφιση αν πρόκειται για ένα πρόσωπο που ήταν άρρωστο για καιρό.
• Αποσύρεται στον εαυτό του και προτιμά να μείνει μόνο.
• Γίνεται επιθετικό, ανυπόμονο και γεμάτο άγχος.
• Έχει εφιάλτες.
• Έχει νυχτερινή ενούρηση ή παλινδρομεί σε πρότερο αναπτυξιακό στάδιο (ενώ έπινε γάλα στο ποτήρι τώρα ζητά το μπιμπερό, μιλάει σαν μωρό κ.λ.π.).
• Παραπονιέται για σωματικούς πόνους.
• Αρνείται να πάει στο σχολείο.
• Έχει αϋπνίες και εφιάλτες.
• Φοβάται υπερβολικά το σκοτάδι και υποφέρει από άγχος αποχωρισμού, δεν σας αφήνει να φύγετε από το σπίτι χωρίς εκείνο.
• Χάνει το κέφι του.

Ωστόσο, ανεξάρτητα από την αντίδρασή του, καλό θα ήταν να μην το κρατήσετε μακριά από αυτό που συμβαίνει. Πρέπει και το παιδί να θρηνήσει, να αποχαιρετίσει τον αγαπημένο του. Συχνά, η αντίδρασή του μπορεί να μην είναι άμεση στο άκουσμα του θανάτου. Θα χρειαστεί χρόνο και μεγάλη εσωτερική γνωστική και συναισθηματική διαδικασία να αφομοιώσει αυτές τις πληροφορίες. Κάποια παιδιά κάνουν πολλές ερωτήσεις κι όταν νιώθουν τους γονείς να είναι ψυχικά καταβεβλημένοι, ενδέχεται να στραφούν σε άλλο κοντινό τους άτομο (π.χ. δάσκαλος ή συγγενής) το οποίο θα δώσει απαντήσεις στα ερωτήματα τους. Άλλα παιδιά, ακόμα κι αν έχουν απορίες, δεν κάνουν ερωτήσεις από φόβο μην προκαλέσουν μεγαλύτερο πόνο. Είναι τότε προτιμότερο να ξεκινήσετε εσείς την συζήτηση αυτή που θα αποφορτίσει και τα δύο μέρη.

Πόσο διαρκεί το πένθος στο παιδί;

Η περίοδος του πένθους δεν έχει καθορισμένη διάρκεια ούτε έχει τα ίδια χαρακτηριστικά για κάθε παιδί, όπως ακριβώς ισχύει και με τους ενήλικες. Εξαρτάται από τον δεσμό με τον άνθρωπο που πέθανε αλλά και την προσωπικότητα του παιδιού. Μπορεί να διαρκέσει από μερικούς μήνες ως και χρόνια, αρκεί το παιδί να συνεχίζει τις δραστηριότητες του, να είναι λειτουργικό και ευδιάθετο τον περισσότερο καιρό. Απλώς μαθαίνει να ζει χωρίς το αγαπημένο του πρόσωπο μπαίνοντας και βγαίνοντας από το πένθος του. Καλό θα ήταν να μην  ανησυχείτε για αυτό, αλλά μάλλον να αποδεχτείτε τα συναισθήματα του παιδιού και να το εμπιστευτείτε.

Οι οικογενειακές συναντήσεις, τα γενέθλια ή οι γιορτές που το παιδί έχει συνδέσει με την παρουσία του αγαπημένου που πέθανε ενδέχεται να προκαλέσουν θλίψη. Γι’ αυτό, ας είστε έτοιμοι να παρέχετε περισσότερη υποστήριξη και ζέστη κατά τη διάρκεια αυτών των περιόδων, ακόμη και αν έχουν περάσει πολλά χρόνια από τον θάνατο. Το αγαπημένο πρόσωπο θα λείπει επίσης και σε σημαντικές προσωπικές στιγμές του παιδιού, όπως για παράδειγμα την αποφοίτηση ή μια βράβευση.

Κάθε πένθος, πόσω μάλλον το πένθος στο παιδί, είναι μοναδικό και όλοι βιώνουν την απώλεια ενός αγαπημένου προσώπου με τον δικό τους τρόπο. Για αυτόν τον λόγο, καλό θα ήταν να αποφύγετε τη σύγκριση των αντιδράσεων ενός παιδιού με εκείνες ενός άλλου.

Πώς να σταθώ δίπλα στο παιδί σε περίοδο πένθους

Το να μιλήσετε με το παιδί σας για τον θάνατο δεν είναι καθόλου εύκολο, ιδιαίτερα αν κι εσείς θρηνείτε την απώλεια του αγαπημένου προσώπου. Ωστόσο, το παιδί σας χρειάζεται ασφάλεια και υποστήριξη και αναζητά απαντήσεις από εσάς. Για τον λόγο αυτό σημαντικό θα ήταν να

• Ονομάστε και συζητήστε τα συναισθήματά σας μαζί του. Έτσι θα καταλάβει ότι αυτά τα συναισθήματα είναι φυσιολογικά, μέρος της ζωής, βήματα του πένθους που πρέπει να διασχίσει μαζί σας. Θα αισθανθεί κοντά σας γνωρίζοντας ότι έχει και εκείνο το δικαίωμα να βιώσει αυτά τα συναισθήματα.
• Ακόμα κι αν δεν καταλαβαίνει τα πάντα, το παιδί αισθάνεται τα πάντα. Είναι μάταιο να πιστεύουμε ότι μπορούμε να κρύψουμε οτιδήποτε από τα παιδιά. Το μικρό παιδί είναι εγωκεντρικό, θεωρεί ότι όλα περιστρέφονται γύρω από αυτό, άρα ενδέχεται να πιστεύει ότι είναι η αιτία της θλίψης και του πόνου που βιώνετε. Διαβεβαιώστε το εξηγώντας με απλά λόγια την κατάσταση: «Η μαμά είναι λυπημένη, αλλά όχι εξαιτίας σου».
• Ενθαρρύνετε το παιδί σας να εκφράσει αυτό που αισθάνεται. Μπορεί να σας πει ότι φοβάται πώς θα πεθάνει κι εκείνο ή ότι φοβάται ότι ένας από τους γονείς του θα πεθάνει. Μπορεί ακόμη και να αισθάνεται ένοχο και να εμφανίζει πιο δύσκολες συμπεριφορές στο σπίτι ή στο σχολείο. Αν ωστόσο δυσκολεύεται να εκφραστεί λεκτικά, δώστε του τη δυνατότητα να το κάνει με άλλο τρόπο, όπως μέσα από τη ζωγραφική, τη μουσική ή ακόμα και τη σωματική κίνηση, την παντομίμα, την συγγραφή ενός παραμυθιού.
• Εάν θέλει, αφήστε το ελεύθερο να συμμετάσχει στο τελετουργικό του πένθους, αλλά μην το κατευθύνετε. Πριν από όλαμ ενημερώστε το με λεπτομέρειες που μπορεί να αντιληφθεί σχετικά με τη διαδικασία, το νόημα της τελετής και δώστε του εναλλακτικούς τρόπους να αποχαιρετίσει το αγαπημένο πρόσωπο.
• Προσπαθήστε να κάνετε όσο το δυνατόν λιγότερες αλλαγές στην καθημερινή του ζωή διατηρώντας τους κανόνες συμπεριφοράς όπως πριν, κάτι που παρέχει ασφάλεια και σταθερότητα τη στιγμή που τόσα άλλα στη ζωή του αλλάζουν.
• Να είστε ειλικρινείς. Απαντήστε στις ερωτήσεις με σαφήνεια, ηρεμία και ειλικρίνεια. Εάν δεν έχετε απάντηση, απλώς πείτε ότι χρειάζεστε λίγο χρόνο για να το σκεφτείτε. Ωστόσο, είναι σημαντικό να επιστρέψετε γρήγορα με μια απάντηση. Όταν ένα παιδί δεν έχει απαντήσεις στις ερωτήσεις του, προσπαθεί να τις απαντήσει μόνος του κάτι που αποτελεί πηγή αγωνίας και ανασφάλειας. Σε κάθε περίπτωση όμως η αλήθεια, η σαφήνεια του λόγου και η συναισθηματική αγκαλιά είναι καθησυχαστικές για το παιδί.
• Αποφεύγετε εκφράσεις όπως «κοιμάται», «έφυγε» ή «πήγε στον ουρανό / παράδεισο» «έγινε αστεράκι», «τον πήρε ο Χριστούλης» για να εξηγήσετε τον θάνατο. Εάν πείτε στο παιδί σας ότι ο παππούς έχει «κοιμηθεί», το παιδί σας μπορεί να φοβάται να πάει στο κρεβάτι επειδή φοβάται ότι και το ίδιο πεθάνει εάν πάει να ξεκουραστεί. Το ίδιο θα συμβεί αν του πείτε ότι ο παππούς έχει “πάει” σε ένα μακρύ ταξίδι. Μπορεί τότε να περιμένει την επιστροφή του ή να είναι ανήσυχο κάθε φορά που ένα αγαπημένο του πρόσωπο φεύγει για ένα ταξίδι.
• Ζητήστε από το παιδί σας να μοιραστεί τις αναμνήσεις του για το άτομο που πέθανε, να θυμηθεί τις συνήθειες, τις λέξεις που χρησιμοποιούσε, να μιλήσει για τα πράγματα που έκαναν μαζί.
• Αποδεχτείτε τα συναισθήματά του. Αντί να πείτε «Ξέρω τι περνάς» ή «Μην ανησυχείς, όλα θα πάνε καλά», απλώς πείτε «Σε νιώθω λυπημένο» ή «Νιώθω ότι πονάς». «Μπορώ να φανταστώ πώς θα νιώθεις για τη γιαγιά. Θέλεις να μου μιλήσεις»; Μπορείτε επίσης να πείτε πώς αντιδράσατε εσείς όταν βιώσατε μια απώλεια όταν ήσασταν στην ηλικία του.
• Εξηγήστε τα γεγονότα με απλό και κατάλληλο για την ηλικία του τρόπο. Ανάλογα με την κατάσταση, ονομάστε την ασθένεια που προκάλεσε τον θάνατο ή αναφερθείτε στο ατύχημα. Προσεγγίστε το θέμα με ζεστασιά, ευαισθησία και ειλικρίνεια. Να θυμάστε ότι τα παιδιά μπορούν να στραφούν στο διαδίκτυο για απαντήσεις, όταν δεν τις έχουν λάβει από εσάς. Στα μικρότερα παιδιά μπορείτε να πείτε «Η γιαγιά ήταν άρρωστη και το σώμα της σταμάτησε να λειτουργεί. Δεν πονάει, δεν έχει ανάγκη για φαγητό». Στη συνέχεια και ανάλογα με τις πεποιθήσεις σας μπορείτε να μιλήσετε για την μετά θάνατο ζωή (παράδεισος, μετενσάρκωση). Φυσικά θα έρχονται συνεχώς ερωτήσεις όπως «Γιατί δεν μπορούμε να την δούμε»; «Κι εγώ θα πεθάνω»; Τότε μπορείτε να προχωρήστε με μια ειλικρινή αλλά προσεκτική απάντηση: «Συμβαίνει σε όλους, γι’ αυτό πηγαίνουμε στο γιατρό, για να δούμε αν το σώμα μας είναι υγιές, κάνουμε εξετάσεις, τρώμε σωστά και ασκούμαστε».
• Φροντίστε τον εαυτό σας. Έτσι περνάτε στα παιδιά το μήνυμα «Όταν δεν είμαι καλά, αφιερώνω χρόνο για να φροντίσω τον εαυτό μου». Κινητοποιήστε συγγενικά ή φιλικά πρόσωπα να ασχοληθούν ευχάριστα μερικές ώρες μαζί του, ώστε να μπορέσετε κι εσείς να φροντίσετε τον εαυτό σας.
• Ζητήστε βοήθεια, εάν νιώθετε ότι δεν μπορείτε να διαχειριστείτε εσείς ή το παιδί σας το πένθος. Ιδίως αν το παιδί σας αποσύρεται, έχει συμπτώματα κατάθλιψης, έμμονες σκέψεις θανάτου ή αυτοτραυματίζεται επισκεφθείτε έναν γιατρό.
• Υπάρχουν εξαιρετικά βιβλία που εξηγούν τον θάνατο στα παιδιά, σίγουρα κάποιο θα ταιριάζει στην ηλικία και την προσωπικότητα του παιδιού σας.
• Ζητήστε από τον εκπαιδευτικό που περνά πολύ χρόνο με το παιδί σας να δώσει μεγαλύτερη προσοχή, ώστε να εντοπίσει νέες συμπεριφορές.

Καθώς η κατανόηση του θανάτου εξελίσσεται ως την εφηβεία, οι αντιδράσεις του παιδιού σας και ο τρόπος που αντιμετωπίζει την πραγματικότητά θα αλλάξουν με την πάροδο του χρόνου. Για αυτόν τον λόγο, δώστε προσοχή στη συμπεριφορά του παιδιού σας στο διάστημα μετά το οδυνηρό συμβάν, αλλά και τα επόμενα χρόνια. Όλες οι αντιδράσεις του παιδιού σας στο θάνατο είναι «φυσιολογικές» επειδή αποτελούν έναν τρόπο για να εκφράσουν αυτό που περνούν. Η ζωή δεν είναι πάντα εύκολη και οι δυσκολίες είναι τρόποι για να επαναπροσδιορίσουμε το στίγμα μας, να θωρακιστούμε, να αναπτυχθούμε και να ενηλικιωθούμε. Παρόλο που θα θέλαμε να αποφύγουμε τον πόνο, σωματικό ή ψυχικό, μόνο μέσα από τις αλλαγές που αυτός επιφέρει αναπτύσσουμε την ικανότητά μας να προσαρμοζόμαστε και να προχωράμε στη ζωή.

Η κ. Κατερίνα Χοτζόγλου είναι Κλινική Ψυχολόγος ΜΑ – Παιδοψυχολόγος MSc – Ψυχοθεραπεύτρια και Ψυχολόγος των Εκπαιδευτηρίων Καίσαρη.