Η Μαργαρίτα Γερούκη έχει περάσει σχεδόν όλη της τη ζωή στα θρανία· και μπρος και πίσω από αυτά. Επαγγελματικά, ξεκίνησε ως εκπαιδευτικός πρωτοβάθμιας το 1993, με τελευταία ιδιότητα αυτή της Σχολικής Συμβούλου Πρωτοβάθμιας από το 2012 έως το 2018. Νωρίς στην καριέρα της κατάλαβε ότι τα θέματα της σεξουαλικής αγωγής και υγείας χρειάζεται να καλυφθούν στο σχολείο. Έτσι, το 1999 έφυγε για τη Φινλανδία, μια χώρα που συζητά τη σεξουαλική αγωγή από τη δεκαετία του ‘70. Εκεί, παράλληλα με τη δουλειά της στα τμήματα μητρικής γλώσσας, ολοκλήρωσε προπτυχιακές και μεταπτυχιακές σπουδές στην Αγωγή Υγείας στο Πανεπιστήμιο της Jyväskylä και στη συνέχεια διδακτορικές σπουδές στο Πανεπιστήμιο του Ελσίνκι. Η σεξουαλική αγωγή ήταν το κεντρικό θέμα της ερευνητικής και παιδαγωγικής της ενασχόλησης.
Έπειτα από 12 χρόνια στη Φινλανδία, το 2011 η κ. Γερούκη επέστεψε στην Ελλάδα, στο Ρέθυμνο, και ολοκλήρωσε ένα δεύτερο μεταπτυχιακό στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης του Πανεπιστημίου Κρήτης, με θέμα τα φαινόμενα ρατσισμού, περιθωριοποίησης και εκφοβισμού στο σχολείο ατόμων που ανήκουν στις σεξουαλικές μειονότητες. Καρπός της δουλειάς της είναι ένα πρόγραμμα σεξουαλικής διαπαιδαγώγησης για πολύ μικρά παιδιά, με τίτλο «Παίζω με τον Φρίξο», που μάλιστα απέσπασε το Βραβείο Αριστείας και Καινοτομίας στη Σεξουαλική Αγωγή 2019 από τον Παγκόσμιο Οργανισμό για τη Σεξουαλική Υγεία. Τη συναντήσαμε, λοιπόν, και είχαμε μια ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα συζήτηση.
Μαργαρίτα Γερούκη
Πώς εμπνευστήκατε το «Παίζω με τον Φρίξο» και πώς το υλοποιήσατε;
Το Ρέθυμνο πριν από χρόνια συγκλονίστηκε από μία σοβαρή υπόθεση παιδεραστίας, που μας ανάγκασε όλους να αναλάβουμε τις ευθύνες μας. Οι επιστημονικές μου γνώσεις στο χώρο της σεξουαλικής αγωγής, σε συνδυασμό με την εργασιακή μου εμπειρία στα σχολεία, με βοηθούσαν να προβάλλω συστηματικά και τεκμηριωμένα την ανάγκη για Σεξουαλική Αγωγή για όλα τα παιδιά. Με πρωτοβουλία του Δημάρχου Ρεθύμνου κ. Μαρινάκη και του Αντιδημάρχου σε θέματα Παιδείας κ. Γεωργαλή, το 2014 συστάθηκε η ομάδα του «Φρίξου». Τέσσερις εκπαιδευτικοί πρωτοβάθμιας, η Δέσποινα Μαυράκη, η Έλενα Βιταλάκη, η Αθηνά Τριαματάκη κι εγώ, δουλέψαμε εθελοντικά και κάθε μία από εμάς έφερε στην ομάδα γνώσεις για τη σεξουαλική αγωγή, την αναπτυξιακή ψυχολογία, το θέατρο και τις τέχνες. Ο «Φρίξος» ουσιαστικά είναι μια ομαδική δουλειά που υποστηρίχθηκε από μια ολόκληρη πόλη τόσο σε επίπεδο αυτοδιοίκησης όσο και σε επίπεδο δομών εκπαίδευσης, μέσω του Γραφείου Πρωτοβάθμιας Ρεθύμνου και των Συλλόγων Εκπαιδευτικών. Για μια ολόκληρη χρονιά είκοσι εκπαιδευτικοί εφάρμοζαν πιλοτικά το πρόγραμμα στις τάξεις τους, συμμετείχαν στις μηνιαίες συναντήσεις και βοηθούσαν με την ανατροφοδότησή τους. Το ίδιο συνέβαινε και με τους γονείς των παιδιών που συμμετείχαν στο πρόγραμμα, οι οποίοι παρακολουθούσαν τις ενημερωτικές συναντήσεις και συζητούσαν μαζί μας, ενώ στο τέλος συμμετείχαν και σε έρευνα και αξιολόγηση του προγράμματος, τα αποτελέσματα της οποίας παρουσιάσαμε φέτος στο 24ο Συνέδριο του Παγκόσμιου Οργανισμού για τη Σεξουαλική Υγεία, όπου βραβεύτηκε το πρόγραμμά μας.
Ποιος είναι ο Φρίξος και τι ακριβώς λέει στα παιδιά;
Ο Φρίξος είναι ένα σκαντζοχοιράκι που γνωρίζεται με τα παιδιά με αφορμή κάποια βιβλία με παιχνίδια που ανακάλυψε. Έρχεται στις τάξεις στέλνοντας γράμματα και μοιράζεται με τα παιδιά τις χαρές, τις λύπες ή τις αγωνίες του. Κάθε γράμμα του Φρίξου γίνεται η αφορμή να παίξουν τα παιδιά διάφορα παιχνίδια μέσα από τα οποία παίρνουν βασικές γνώσεις και εξασκούν σημαντικές δεξιότητες ζωής. Για παράδειγμα, όταν ο Φρίξος μιλάει για τα αγκάθια του, τα παιδιά μαθαίνουν για το σώμα τους, τα γεννητικά τους όργανα, τους τρόπους προστασίας και υγιεινής. Όταν ο Φρίξος ανακοινώνει ότι θα αποκτήσει αδελφάκι, τα παιδιά μαθαίνουν πώς ερχόμαστε στον κόσμο. Όταν ο Φρίξος αποκαλύπτει ένα δικό του μυστικό, τα παιδιά αντιλαμβάνονται ότι υπάρχουν καλά και κακά μυστικά.
Πώς μπορεί να έρθει σε κάποιο σχολείο; Υπάρχει και σε βιβλίο;
Το εκπαιδευτικό πρόγραμμα εφαρμόζεται από τους εκπαιδευτικούς στην τάξη, αλλά κάθε φορά οι γονείς λαμβάνουν ένα ενημερωτικό σημείωμα για το περιεχόμενο της κάθε ενότητας. Είναι σημαντικό να «δουλεύονται» αυτά τα θέματα στη σχολική τάξη, που είναι μια μικρή κοινωνία. Στο σπίτι μας, έχουμε το παιδί ή τα παιδιά μας, στο σχολείο έχουμε όλα τα παιδιά. Το υλικό τυπώθηκε πριν από λίγους μήνες, με έξοδα της Αντιπεριφέρειας Ρεθύμνου, και μοιράστηκε στα σχολεία του νομού. Ελπίζουμε, όμως, σύντομα να εκδοθεί και φτάσει και στα βιβλιοπωλεία, ώστε να μπορούν εύκολα να το χρησιμοποιήσουν οι εκπαιδευτικοί από κάθε μεριά της Ελλάδας.
Μπορεί ένας γονιός να το χρησιμοποιήσει στο σπίτι και όχι μέσα σε σχολικό πλαίσιο;
Είχαμε πολλές συζητήσεις με γονείς. Ξέρουμε ότι οι γονείς θέλουν (οι περισσότεροι) και πρέπει (όλοι) να συζητούν τα θέματα σεξουαλικής αγωγής και υγείας με τα παιδιά τους. Έτσι η ομάδα μας, προκειμένου να ανταποκριθεί σε αυτή την ανάγκη, ετοιμάζει ένα τετράδιο δραστηριοτήτων, το ονομάζουμε Παιχνίδια στο Χαρτί, με στόχο τα παιδιά στο σπίτι και επικουρικά στο σχολείο, να συζητούν τα ίδια θέματα. Φανταστείτε ένα παιδί που μαθαίνει, μέσα από το πρόγραμμα στην τάξη, τη διαφορά ανάμεσα στον «δημόσιο» και τον «ιδιωτικό» χώρο και που στο σπίτι έχει αφορμή μια ιστορία ή ένα παιχνίδι για να παρουσιάσει και εξηγήσει αυτά που έμαθε και στους γονείς του. Τι καλύτερη γέφυρα επικοινωνίας ανάμεσα στην οικογένεια και το σχολείο!
Γιατί είναι απαραίτητο να έχει ένα παιδί από νωρίς ενημέρωση για τη σεξουαλικότητά του και τη σεξουαλικότητα εν γένει;
Η σεξουαλικότητα είναι στοιχείο της ανθρώπινης ύπαρξης από τότε που γεννιόμαστε. Όσοι μεγαλώνουμε παιδιά, είτε στα σπίτια μας είτε στις τάξεις μας, γνωρίζουμε ότι από πολύ μικρά εκφράζουν σχετικές απορίες. Η επαφή με τα γεννητικά όργανα για κάθε παιδί συμβαίνει πολύ νωρίς, όταν −μωρό ακόμα− αγγίζει το σώμα του και προσπαθεί να το αναγνωρίσει. Θα ρωτούσε κανείς «πότε θα πρέπει να μιλήσω στο παιδί μου για τα δάκτυλά του ή τη μύτη του;» Γιατί ρωτάμε «πότε θα πρέπει να του μιλήσω για το πέος ή το αιδοίο του;» Όταν αναγνωρίζουμε τα γεννητικά όργανα ως σημαντικά και ευαίσθητα ιδιωτικά μέρη του ανθρωπίνου σώματος, δίνουμε στα παιδιά το μήνυμα ότι όλα τα μέρη στο σώμα μας έχουν αξία και σημασία και πρέπει να γίνονται σεβαστά.
Γιατί χρειάζεται η σεξουαλική αγωγή να αποκτήσει θεσμικό χαρακτήρα;
Η ενημέρωση για τη σεξουαλικότητα, η σεξουαλική αγωγή, θα πρέπει οπωσδήποτε να ενταχθεί στο εκπαιδευτικό σύστημα, για δύο βασικούς λόγους: Πρώτον διότι τα ερευνητικά στοιχεία που αφορούν την Ελλάδα δείχνουν ότι πολλοί γονείς δε συζητούν αυτά τα θέματα, με αποτέλεσμα τα παιδιά μας, που −να θυμίσω σε όλους− δεν μεγαλώνουν σε γυάλα αλλά σε μια κοινωνία, να λαμβάνουν πληροφόρηση από έναν σωρό αναξιόπιστες πηγές, με ό,τι αυτό συνεπάγεται για την υγεία τους. Δεύτερον, διότι όσον αφορά τα κρούσματα σεξουαλικής κακοποίησης, που δεν είναι και λίγα στη χώρα μας, στην πλειονότητά τους εμπλέκουν άτομα από το άμεσο οικογενειακό ή φιλικό περιβάλλον του παιδιού. Αν τα παιδιά δεν ενημερωθούν από το σχολείο για το ποιος και κάτω από ποιες συνθήκες μπορεί να αγγίζει το σώμα τους, αν δεν γνωρίζουν ότι συγκεκριμένες σωματικές επαφές μεταξύ ενηλίκων και ανηλίκων δεν επιτρέπονται, αλλά αντίθετα τιμωρούνται αυστηρά, είναι ευκολότερο να γίνουν θύματα.
Το πρόγραμμα απευθύνεται σε παιδιά 5-8 ετών. Έχω συναντήσει γονείς που θεωρούν τα παιδιά προσχολικής και πρωτοσχολικής ηλικίας πολύ μικρά για να ενημερωθούν για τη σεξουαλικότητα. Τι θα τους απαντούσατε;
Πολλοί θεωρούν ότι η αναφορά στη σεξουαλικότητα, στις ανθρώπινες σχέσεις και στη σεξουαλική υγεία θα ενεργοποιήσει τα παιδιά να πειραματιστούν. Αυτό δεν προκύπτει από καμία έρευνα. Αντίθετα τα παιδιά που είναι ενημερωμένα και έχουν λάβει σεξουαλική αγωγή όταν θα έρθει η ώρα, θα πάρουν τις σωστές αποφάσεις. Η σεξουαλική κακοποίηση δυστυχώς μπορεί να ξεκινήσει πολύ νωρίς στη ζωή ενός παιδιού και να συνεχιστεί για χρόνια. Άρα η πρόληψη είναι σημαντική. Όταν κάναμε πάντως τη σχετική ερώτηση στους γονείς του Ρεθύμνου κατά την πιλοτική εφαρμογή του προγράμματος, πήραμε μόνο 3 στις 126 απαντήσεις που έδειχναν ανάλογο δισταγμό. Γιατί μιλάμε στα παιδιά μας για τους κανόνες ώστε να διασχίζουν το δρόμο με ασφάλεια, αρκετά χρόνια πριν τους επιτρέψουμε να το κάνουν μόνα τους; Ακριβώς επειδή τα παιδιά χρειάζονται χρόνο και επανάληψη για να κατανοήσουν κάποια πράγματα που είναι σημαντικά για την υγεία και ασφάλειά τους.
Κάποιοι εκπαιδευτικοί στα Χανιά δικάστηκαν γιατί είπαν τα… πράγματα με το όνομά τους. Γιατί οι γονείς φοβούνται να ονοματίσουν τα γεννητικά όργανα και χρησιμοποιούν εκφράσεις όπως πουλάκι, πιπί, λουλουδάκι, μπαλάκια και άλλα ευφάνταστα και μη;
Αυτές είναι αναστολές που οι γονείς θα πρέπει να παλέψουμε και να ξεπεράσουμε. Έχουν να κάνουν με τον τρόπο που μεγαλώσαμε. Όμως μεγαλώσαμε· και ως ενήλικες που μας ενδιαφέρει η υγεία των παιδιών μας μπορούμε να πάρουμε αποφάσεις. Μπορούμε να διαβάσουμε βιβλία, να συμβουλευτούμε ειδικούς. Έχουμε πολλά μέσα στη διάθεσή μας. Ευτυχώς ζούμε σε μια ελεύθερη και δημοκρατική κοινωνία. Είναι λυπηρό όταν ρωτώ παιδιά της έκτης δημοτικού γιατί καλύπτουμε τα γεννητικά μας όργανα με ρούχα και εσώρουχα να μου απαντούν «γιατί ντρεπόμαστε»! Αλίμονο αν μεγαλώνουμε τα παιδιά μας να ντρέπονται για αυτό το θαύμα που ονομάζεται ανθρώπινο σώμα. Όταν δεν χρησιμοποιούμε τους επιστημονικούς όρους για τα γεννητικά όργανα είναι σαν να δίνουμε το μήνυμα ότι αυτά είναι λιγότερο σημαντικά ή δεν έχουν καμία σημασία. Κάνουμε έτσι τη δουλειά όσων θέλουν να εκμεταλλευτούν τα παιδιά μας πολύ ευκολότερη!
Οι γονείς-κατήγοροι είναι συνήθως αυτοί που έχουν οι ίδιοι μεγαλώσει μέσα σε συντηρητικά περιβάλλοντα και έχουν καταπιεσμένη σεξουαλικότητα;
Πολλές επιστημονικές έρευνες συνηγορούν σε αυτή την υπόθεση, δυστυχώς.
Βλέπετε διαφορές στη νοοτροπία των μεγάλων πόλεων με αυτή των επαρχιακών πόλεων;
Οι περισσότεροι μιλούν για κλειστές επαρχιακές κοινωνίες και πιο ανοιχτά, ως προς τις αντιλήψεις, μεγάλα αστικά κέντρα. Αυτό πολλές φορές τεκμηριώνεται από μαρτυρίες ανθρώπων που εντάσσονται σε κάποια σεξουαλική μειονότητα. Η αλήθεια είναι ότι σε ένα μικρότερο κοινωνικό χώρο η διαφορετικότητα είναι πιο εμφανής. Γι’ αυτό είναι σημαντικό να μάθουμε να αντιμετωπίζουμε τον κάθε άνθρωπο με αγάπη και σεβασμό. Όμως ταυτόχρονα με το φυσικό μας περιβάλλον, ζούμε στον μεγάλο διαδικτυακό χώρο και αυτό θα πρέπει να το λαμβάνουμε υπόψη και να προετοιμάζουμε και τα παιδιά μας κατάλληλα. Η πορνογραφία, για παράδειγμα, είναι εύκολα προσβάσιμη είτε ζεις στην πρωτεύουσα, είτε σε ένα ακριτικό νησί.
Βλέπετε διαφορές στο πώς ανατρέφονται σεξουαλικά αγόρια και κορίτσια;
Οι έρευνες δείχνουν ότι πολλοί γονείς έχουμε διαφορετικές προσδοκίες, ενώ στο σπίτι μιλάμε με διαφορετικό τρόπο για τα ίδια θέματα στα αγόρια απ’ ό,τι στα κορίτσια. Άλλος ένας λόγος για την ενίσχυση των προγραμμάτων σεξουαλικής αγωγής στα σχολεία, λοιπόν.
Ο Φρίξος
Ποιο είναι το μέλλον του Φρίξου; Είναι έτοιμη η ελληνική κοινωνία και το Υπουργείο να τον… εντάξουν υποχρεωτικά στη σχολική ύλη;
Ελπίζουμε ο Φρίξος, και μετά την παγκόσμια αναγνώρισή του, να εκδοθεί και βρει τη θέση του στις βιβλιοθήκες των εκπαιδευτικών. Μπορεί να τους δώσει την αφορμή να βοηθήσουν ουσιαστικά τα παιδιά και τις οικογένειές τους. Ελπίζουμε, επίσης, να συμβάλει ώστε να γίνει επιτέλους πραγματικότητα αυτό που είπε το 1964 ο Ευάγγελος Παπανούτσος, ως Γενικός Γραμματέας του Υπουργείου Παιδείας, ότι δηλαδή, η σεξουαλική αγωγή είναι πολύ σημαντική και θα πρέπει να μας απασχολήσει σοβαρά σύντομα…
Κλείνοντας, ποια συμβουλή θα δίνατε στους νέους γονείς αναφορικά με την σεξουαλική διαπαιδαγώγηση των παιδιών τους;
Τρία πράγματα θα πρέπει να έχουν κατά νου οι γονείς. Πρώτον, δεν θα πρέπει να αφήνουμε αναπάντητες τις ερωτήσεις των παιδιών. Ακόμη και αν μας εκπλήσσουν, ακόμη και αν μας τρομάζουν, θα πρέπει να βρούμε τρόπο να τις απαντήσουμε. Αν δεν το κάνουμε εμείς, σίγουρα θα το κάνουν κάποιοι άλλοι… Δεύτερον, πρέπει να είμαστε αυθεντικοί και να απαντάμε στις ερωτήσεις με ειλικρίνεια. Με αυτό τον τρόπο, τα παιδιά μας δε θα χάσουν την εμπιστοσύνη τους σε εμάς. Τρίτον, οι απαντήσεις μας πρέπει να μπαίνουν στο προσωπικό, οικογενειακό πλαίσιο κανόνων και αξιών και όχι σε ένα αφηρημένο γενικό κανόνα που ισχύει για όλους. Προετοιμάζουμε έτσι τα παιδιά να ζήσουν σε μια ανομοιογενή κοινωνία, όπως άλλωστε είναι η κοινωνία μας, και ταυτόχρονα δίνουμε μήνυμα σεβασμού των διαφορετικών απόψεων. Να θυμόμαστε ότι τα παιδιά μας θα πρέπει μεγαλώνοντας να πάρουν τις δικές τους αποφάσεις για ότι αφορά το σώμα τους και τις διαπροσωπικές σχέσεις. Ο ρόλος μας ως γονέων είναι να τα βοηθήσουμε ώστε οι αποφάσεις που θα πάρουν να τα κάνουν υγιή και ευτυχισμένα.
