Τον Σεπτέμβριο που αρχίζει η δύση του καλοκαιριού, το οποίο μας αποχαιρετά οριστικά στις 21 του εν λόγω μήνα, επιστρέφουν από τις διακοπές τους μικροί και μεγάλοι και η καθημερινότητα παίρνει τα χρώματα του φθινοπώρου. Οι μεγάλοι επιστρέφουν στην εργασία τους και οι μικροί στα σχολεία τους. Τη θερινή ξενοιασιά διαδέχονται, στα περισσότερα σπίτια, οι προετοιμασίες για την έναρξη του σχολικού έτους που ποτέ, στη μοντέρνα τουλάχιστον Δύση, δεν ακολούθησε το ημερολογιακό. Αυτό που ονομάζουμε σχολικό έτος είναι μια πολύμηνη εκπαιδευτική περίοδος για παιδιά, εφήβους και νεαρούς. Δημοτικά, γυμνάσια, λύκεια, πανεπιστήμια αλλά και νηπιαγωγεία ανοίγουν διάπλατα τις πόρτες τους για να υποδεχτούν μικρούς και μεγαλύτερους στον κόσμο της γνώσης. Οργανωμένη σήμερα από τα εκπαιδευτικά ιδρύματα (πρωτίστως δημόσια), η προσφορά της μάθησης δεν είναι φαινόμενο των καιρών μας αλλά αναγκαιότητα που έχει τις ρίζες της στην αρχαιότητα. Ας δούμε λοιπόν πώς ήταν η εκπαίδευση στον παλιό εκείνο τον καιρό και ας μάθουμε την ιστορία του σχολείου.

Στην Αρχαία Ελλάδα

Φαίνεται πως οι αρχαίοι Έλληνες ήταν οι πρώτοι που αντιμετώπισαν το θέμα της εκπαίδευσης και μάλιστα ο Σόλων τη θεωρούσε χρέος της πολιτείας. «Στην Αθήνα, μας λέει ο Πλάτων στον Πρωταγόρα, οι άνθρωποι με φροντίδα και επιμέλεια διδάσκουν και νουθετούν τα παιδιά. Πρωτίστως η τροφός, η μητέρα, ο παιδαγωγός και ο ίδιος ο πατέρας φροντίζουν πώς θα γίνει καλό το παιδί, διδάσκοντάς του το δίκαιο και το άδικο, το ωραίο και το άσχημο. Μετά απ’ αυτά, και όταν τα παιδιά φτάσουν στην κατάλληλη ηλικία, οι γονείς τα στέλνουν στα σπίτια των δασκάλων, όπου οι γραμματιστές φροντίζουν να τους διδάξουν γραφή και ανάγνωση και οι κιθαριστές, που τους μαθαίνουν τη λύρα, τα κάνουν πιο εκλεπτυσμένα και προσπαθούν να εξοικειώσουν την ψυχή τους με τον ρυθμό και την αρμονία. Τα παιδιά συχνάζουν, επίσης, στα γυμναστήρια και στις παλαίστρες, όπου οι παιδοτρίβες φροντίζουν για τη σωματική τους ρώμη ούτως ώστε να μην αναγκάζονται να υποχωρούν εξαιτίας μιας οιασδήποτε κακής σωματικής κατάστασης». Τα παιδιά τα συνόδευε μέχρι το διδασκαλείο ο παιδαγωγός (έμπιστος δούλος), ο οποίος τα πρόσεχε και όταν ήταν ανάγκη τα τιμωρούσε και περίμενε μέχρι το τέλος των μαθημάτων, η διάρκεια των οποίων ήταν εξάωρη, για να τα οδηγήσει και πάλι στο σπίτι τους. Ο πρώτος δάσκαλος, ο γραμματιστής, μάθαινε στους μικρούς Αθηναίους ανάγνωση, συλλαβισμό, γραφή, καλλιγραφία, ορθογραφία και αριθμητική. Όσο για τη σωματική εκγύμναση των μαθητών, αυτή ήταν στη δικαιοδοσία του παιδοτρίβη (δάσκαλο γυμναστικής θα τον λέγαμε σήμερα). Οι ασκήσεις στην παλαίστρα καλλιεργούσαν το αθλητικό πνεύμα και την άμιλλα, δίνοντας ιδιαίτερη σημασία στην ισορροπία δύναμης και χάριτος. Προετοίμαζε μάλιστα τους μαθητές και για τη συμμετοχή τους σε αθλητικούς αγώνες, με σκοπό οι καλύτεροι να λάβουν μέρος στους Ολυμπιακούς. Την εικόνα του αυστηρού και αμείλικτου δασκάλου, του γραμματιστή, έρχεται να αμφισβητήσει ο Σωκράτης, σύμφωνα με τα γραφόμενα του Πλάτωνα, για τον οποίο «η αγωγή, θεία επιταγή και χρέος προς την πολιτεία, ασκείται από τον δάσκαλο αφιλοκερδώς σε όλη τη διάρκεια της ζωής του, όχι μόνο με τη διδασκαλία αλλά και με το παράδειγμα της προσωπικής του ζωής. Ο δάσκαλος συγκρατεί την οργή του, δεν παραφέρεται, είναι έτοιμος να συγχωρήσει, το μίσος και η μνησικακία δεν έχουν θέση στην ψυχή του. Περιφέρεται στις οδούς για να πείσει τους πολίτες ότι δεν πρέπει να δώσουν το προβάδισμα στο σώμα και τα πλούτη, αλλά να ασχοληθούν για την τελειοποίηση της ψυχής». Αυτή η νέα σχέση θα μπορούσε να πει κανείς πως είναι το θεμέλιο της μοντέρνας εκπαιδευτικής φιλοσοφίας, η οποία στηρίχθηκε από την Αναγέννηση και δημιούργησε, εν πολλοίς, το σχολείο (υπό την ευρύτερη έννοια) και όπως το ζούμε σήμερα.

Στη Ρώμη 

Οι Ρωμαίοι, βαθύτατα επηρεασμένοι από τον ελληνικό πολιτισμό, στράφηκαν σχετικά νωρίς στο ελληνικό εκπαιδευτικό πρότυπο, πράγμα που είχε αποτέλεσμα τη δημιουργία μιας «κάστας» παιδαγωγών, οι οποίοι ήταν ως επί το πλείστον σκλάβοι ελληνικής καταγωγής. Μετά δε την υποταγή της Ελλάδας στη Ρώμη, το φαινόμενο αυτό πήρε μεγαλύτερες διαστάσεις και στη Ρώμη καταφθάνουν σπουδαίοι Έλληνες παιδαγωγοί, συχνά ελεύθεροι (μη σκλάβοι) και ευγενούς, μάλιστα, καταγωγής. Για τα παιδιά των πλούσιων ρωμαϊκών οικογενειών δύο δυνατότητες υπάρχουν: η κατ’ οίκον διδασκαλία από έναν παιδαγωγό (praeceptor) ή το σχολείο (ludus) όπου ο δάσκαλος (magister) αναλαμβάνει την εκπαίδευσή τους. Ο παιδαγωγός (paedagogus),όπως ακριβώς και στην Ελλάδα, είναι ο σκλάβος που συνοδεύει, τιμωρεί αν χρειαστεί, αλλά και νουθετεί τους μαθητές που πάνε στο σχολείο. Και στις δύο περιπτώσεις (Αθήνα και Ρώμη) είναι σημαντική μορφή και ο ρόλος του επίσης. Αξιοσημείωτο είναι πως τα ρωμαϊκά σχολεία είναι μεικτά, αν και τα κορίτσια σταματούν τις σπουδές τους νωρίτερα για να μάθουν δίπλα στη μητέρα τους ό,τι χρειάζεται για μια άξια κόρη και μια μελλοντική αξιοσέβαστη δέσποινα. Από τα επτά ίσαμε τα έντεκα χρόνια του ο μικρός Ρωμαίος πηγαίνει στον γραμματικό (grammaticus) που του μαθαίνει κυρίως την τέχνη του κειμένου. Οι γραμματικοί είναι αυστηροί και ενίοτε ξυλοφορτώνουν με τη βέργα τους αδιάβαστους και τους άτακτους. Η τακτική αυτή κάτι θα πρέπει να θυμίζει στους σημερινούς παππούδες και γιαγιάδες μας! Ευτυχώς οι καιροί αυτοί παρήλθαν.

O χριστιανισμός

Όταν ο χριστιανισμός έγινε επίσημη θρησκεία της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, το 392, οι ιθύνοντες πολύ γρήγορα κατάλαβαν πως είχαν συμφέρον να διατηρήσουν τα ελληνικά και ρωμαϊκά σχολεία για να μπορέσουν να εκπαιδεύσουν ανθρώπους τους οποίους είχαν ανάγκη, κληρικούς ή λαϊκούς. Έτσι η παράδοση του σχολείου της ελληνορωμαϊκής αντίληψης συνεχίζεται. Με την κατάλυση, όμως, της Αυτοκρατορίας το 476, η Εκκλησία παίρνει δυναμικά στα χέρια της το θέμα των σχολείων, τα οποία προορίζονται, κατ’ αρχάς, για την εκπαίδευση των μελλοντικών κληρικών. Ο κορυφαίος κοινωνιολόγος Émile Durkheim (1858-1917) βλέπει στο σημείο αυτό, όπου γίνεται η δραστική παρέμβαση της Εκκλησίας, τη γέννηση του σχολείου όπως το εννοούμε σήμερα, ένα οργανωμένο, δηλαδή, «ηθικό» περιβάλλον σκοπός του οποίου είναι όχι μόνον η μετάδοση της γνώσης αλλά και η διαμόρφωση των ιδεών και των συναισθημάτων του μαθητή. «Στο σχολειό θα μάθει γράμματα, στο σχολειό θα γίνει άνθρωπος» όπως έλεγε και η λαϊκή σοφία. Έτσι φτάνουμε στο μεσαιωνικό μοντέλο που εξαπλώνεται στη Δύση και το οποίο φέρει τη σφραγίδα της χριστιανικής ηθικής. Για το αστείον του πράγματος υπενθυμίζουμε πως το 1208 έλεγαν στο Παρίσι «καλά παιδιά» όλους όσους πήγαιναν στο σχολείο και μάθαιναν γράμματα, σε αντίθεση με τα λεγόμενα «κακά παιδιά» τα οποία είχαν στενές σχέσεις με τον υπόκοσμο και δεν είχαν αντικρίσει ποτέ τους θρανίο! Διαλέγετε λοιπόν και παίρνετε τώρα που μπήκε ο Σεπτέμβριος αν θα παίξετε τον ρόλο του καλού ή του κακού παιδιού κατά τη διάρκεια της σχολικής χρονιάς που μόλις ξεκινά. Καλή επιτυχία σε όλους σας!