Αύγουστος 2018. Φτάνοντας στο Μαυσωλείο στο Δίστομο, στον λόφο Κανάλες, προσπαθούμε να εξηγήσουμε στα παιδιά, 7μιση και 10 ετών τότε, τι έγινε εκεί πριν από 74 χρόνια και να απαντήσουμε στα αναπάντητα γιατί τους. Κατεβαίνουμε- ήδη με βαριά καρδιά- από το αυτοκίνητο, πλησιάζουμε το μνημείο, διαβάζουμε στη μαρμάρινη πλάκα ένα ένα, αργά, δυνατά, βασανιστικά, τα 228 ονόματα και τις ηλικίες των σφαγιασθέντων, σαν ένα ιδιότυπο μνημόσυνο που τους χρωστάμε. Τα μάτια βουρκώνουν, το ένα χέρι σφίγγει και γδέρνει το άλλο, κάνουμε τον σταυρό μας ασυναίσθητα κι ας μην είμαστε πιστοί, η μικρή φεύγει, κάνε τον γύρο του μικρού κτίσματος και φωνάζει “Μαμά, μπαμπά, σκελετοί…” 

Κινούμαστε προς το μέρος της. Βάζουμε τα χέρια στο πλάι και κολλάμε τη μούρη μας στο τζάμι. Κρανία. Πολλά, τρυπημένα από σφαίρες. Ταμπελάκια με ονόματα. Κρανίου τόπος. Κυριολεκτικά. Δέος. Ο καθένας από μέσα του πλέον, διαβάζουμε το γράμμα των μαθητών ενός γερμανικού Γυμνασίου προς τους κατοίκους του Δίστομου. Παιδιά που προσπαθούν να απολογηθούν για τους Ναζί προγόνους τους. Πόσο βαριά κι άδικη κληρονομιά τούς έλαχε. Υποχωρούμε άτακτα. Βουβοί. Μπαίνοντας στο αυτοκίνητο, μουδιασμένοι ακόμα, παρακολουθούμε δύο πούλμαν να παρκάρουν. Και δειλά δειλά, βουβοί και πιο μουδιασμένοι από εμάς και χωρίς να έχουν δει ακόμα τίποτα, να κατεβαίνουν Γερμανοί τουρίστες…

Στις 10 Ιουνίου του 1944 οι Γερμανοί Ναζί γνώρισαν μια από τις πιο βαριές ήττες τους λίγο έξω από το Στείρι, όταν έπεσαν σε ενέδρα των Ελλήνων ανταρτών. Αναγκασμένοι να υποχωρήσουν, ξέσπασαν την οργή τους στους κατοίκους του Δίστομου. Η σφαγή κράτησε από το μεσημέρι εκείνης της μέρας μέχρι που έπεσε η νύχτα και δεν είχε μείνει τίποτα όρθιο. Κατέκαψαν το χωριό και εκτέλεσαν εν ψυχρώ όποιον συναντούσαν, μεταξύ των οποίων γυναίκες, παιδιά και ηλικιωμένους.

Να μην ξεχάσουμε ποτέ τι κάνει ο φασισμός. Να μην ξεχάσουμε ποτέ το Δίστομο. Να πάτε. Κι αν έχετε παιδιά, να πάτε μαζί τους. Για να μη γίνουν ποτέ φασίστες.