Μια φορά κι έναν καιρό, ο πατέρας γύριζε σπίτι από τη δουλειά κι άραζε στην πολυθρόνα ενώ η μαμά έστρωνε το τραπέζι για την οικογένεια, σαν πλάνο από ασπρόμαυρη ελληνική ταινία. Πέρασε ο καιρός, η μαμά βγήκε από την κουζίνα, μπήκε στον στίβο της εργασίας και τα υπόλοιπα ανήκουν στην ιστορία της ισότητας. Ώσπου η κρίση έφερε νέους ρόλους και ανατροπές: ο πατέρας-που-κάθεται-σπίτι λόγω ανεργίας ενώ η μαμά λείπει για δουλειές, η μάτερ φαμίλιας σε ρόλο κουβαλητή, η χειραφετημένη μπισνεσγούμαν που έκανε ανώμαλη προσγείωση στα οικιακά … Νέα γονεϊκά πρότυπα, απόρροια της παρατεταμένης ύφεσης και πώς αυτά επηρεάζουν τη δομή της οικογένειας και τον ψυχισμό των παιδιών. Συμβαίνουν γύρω μας. Κάθε ομοιότητα με πρόσωπα και καταστάσεις δεν είναι συμπτωματική:

O μπαμπάς στο σπίτι
Όταν ο Χρήστος –αρχιτέκτονας– χάνει τη δουλειά του, λόγω καθίζησης του κλάδου της οικοδομής, η εργαζόμενη στο Δημόσιο γυναίκα του επωμίζεται τον ρόλο του “πάτερ φαμίλιας”-κουβαλητή, συντηρώντας πλέον εκείνη αποκλειστικά την οικογένεια. Η γυναίκα δηλαδή έξω από το σπίτι, στο κυνήγι του μεροκάματου, και ο άνδρας μέσα, με κύριο καθήκον πλέον το με-γάλωμα των παιδιών όχι ως συνειδητή επιλογή, αλλά ως ανάγκη (με τις επακόλουθες εντάσεις, υπαρξιακές κρίσεις). Ο Χρήστος, κάποτε δραστήριος επαγγελματικά και επιτυχημένος πάτερ φαμίλιας που βρέθηκε άνεργος, έχει χάσει τον «αέρα» που του έδινε η δουλειά, η κοινωνική καταξίωση και η οικονομική επιτυχία, βρίσκεται στα πρόθυρα της κατάθλιψης, μέσα στο άγχος και την ανασφάλεια. Στην Αμερική χρησιμοποιούν το ακρωνύμιο SAHD, από τα αρχικά της φράσης Stay-At-Home-Dads, για να συνοψίσουν μια κοινωνική τάση με ανερχόμενη δυναμική, σε μεγάλο βαθμό προϊόν της ύφεσης. Σύμφωνα με στοιχεία της Αμερικανικής Στατιστικής Υπηρεσίας, οι stay-at-home-dads, οι πατέρες δηλαδή που έχουν αναλάβει την ανατροφή των παιδιών –από επιλογή ή αναγκαστικά, ως απόρροια της οικονομικής κρίσης– αριθμούν τους 160.000. Αντίστοιχα στατιστικά στοιχεία για τους «πατέρες-που-κάθονται-σπίτι» δεν υπάρχουν για την Ελλάδα, αλλά η αλματώδης αύξηση της ανεργίας στη χώρα μας είναι επόμενο να φέρει ανατροπές και μέσα στην οικογένεια.

Επάγγελμα: Οικιακά
Η Μάρα είχε παχυλό μισθό, νταντά για τα παιδιά και τρελά ωράρια στη διαφημιστική. Ώσπου έγιναν περικοπές στην εταιρεία, προτίμησαν στη θέση της μια νεότερη, με τα μισά λεφτά και, μια ωραία πρωία, βρέθηκε στο σπίτι νοικοκυρά εξ ανάγκης. Εγκλωβισμένη στον νέο της ρόλο, νιώθει νοσταλγία για τον «παλιό της εαυτό», αισθάνεται «λίγη», χωρίς την αυτοεκτίμηση που αντλούσε από την αμοιβή και το status της εργασίας, «διεκπεραιώνει» τον ρόλο της μητέρας και νοικοκυράς χωρίς ουσιαστική αφοσίωση και ικανοποίηση.

Νέοι ρόλοι
Σήμερα, όπως δείχνουν τα πράγματα, η ελληνική κοινωνία, αφού προηγουμένως και για αρκετές δεκαετίες είχε «καταπιεί αμάσητα» τα παρελκόμενα της ευδαιμονίας, βρίσκεται σε μετάβαση. «Όταν το κοινωνικό πλαίσιο δημιουργεί κρίσεις, είναι θέμα χρόνου να φτάσει στην πόρτα της οικογένειας και να την επηρεάσει», σημειώνει η ψυχολόγος, κ. Μαρία Λασσιθιωτάκη, προσθέτοντας: «Καθώς οι ανάγκες της οικογένειας αλλάζουν, αλλάζουν και οι ρόλοι των μελών της. Συνήθως τα μέλη αντιστέκονται πεισματικά σε αυτές τις αλλαγές, θεωρούν τους παλιούς ρόλους άφθαρτους, απαραίτητους. Όμως, το κυριότερο και διαχρονικό έργο της οικογένειας δεν είναι τόσο οι ρόλοι και τα οικονομικά ζητήματα όσο το ότι αποτελεί το συναισθηματικό καταφύγιο των μελών της: εκεί θα νιώσουν συναισθηματική ασφάλεια, υποστήριξη, αγάπη. Η σημασία της “κρίσης” δεν σημαίνει πάντοτε αδιέξοδο: προέρχεται από το ρήμα “κρίνω” και σημαίνει αποφασίζω, διαλέγω διαφορετικά, προσαρμόζομαι γιατί απλά διαθέτω την ικανότητα να κρίνω».
«Στην παρούσα οικονομική συγκυρία, οι ψυχολογικές επιπτώσεις της ανεργίας και των μειωμένων εισοδημάτων ξεσπούν περισσότερο στα άτομα που δεν έχουν αναπτύξει τόσο καλά τη δεξιότητα της “κρίσης”, την ετοιμότητα και τις στρατηγικές αντιμετώπισής της», εξηγεί κ. Λασσιθιωτάκη: «Οι περισσότεροι γονείς έχουν άγνοια γύρω από τα στερεότυπα, τους ρόλους και τους λόγους που αυτά δημιουργήθηκαν. Έτσι, νιώθουν μειονεκτικά, αν είναι άνεργοι, απέναντι στην εργαζόμενη γυναίκα τους, επιμένουν στα παλιά πρότυπα, χωρίς την αναγκαία ευελιξία στην αναθεώρηση των ρόλων». Περιγράφοντας τα συναισθήματα και τις συμπεριφορές αρκετών γονιών στη «δίνη» της κρίσης, η ψυχολόγος σημειώνει ότι «οι περισσότερες οικογένειες έχουν την ψυχολογική και όχι πραγματική “αίσθηση του αβοήθητου”, νιώθουν εγκλωβισμένοι σε μια κατάσταση που δεν είναι “του χεριού τους”. Η ανασφάλεια είναι διάχυτη, όπως και η ενοχή και η ματαίωση ότι “φέραμε παιδιά στον κόσμο και δεν είμαστε άξιοι γονείς”. Φυσικά, κάθε αίτημα των παιδιών, όταν οι γονείς δεν είναι σε θέση να το ικανοποιήσουν, συχνά οδηγεί σε οξυθυμία αλλά και σε καταστροφικά σενάρια του τύπου “σε λίγο δεν θα ’χουμε να φάμε, θα μας πάρει η τράπεζα το σπίτι” κ.λπ., σκέψεις που, όταν διατυπώνονται στα παιδιά, τα καθιστούν ακόμα περισσότερο τρομαγμένα και ευάλωτα».

Οι λέξεις και τα πράγματα
Πριν μας πάρει για τα καλά το κύμα, χρειάζεται να επιλέξουμε τις σκέψεις και τα συναισθήματά μας με βάση τις νέες συνθήκες, συμβουλεύει η ψυχολόγος. «Είναι πολύ δύσκολο, σχεδόν αδύνατον, να βοηθήσουμε τα παιδιά μας αν εμείς έχουμε καταθλιπτική διάθεση, ματαίωση και σκέψεις του αβοήθητου γύρω από τους ρόλους μέσα στην οικογένεια. Πώς θα τα πείσουμε να δεχθούν τους νέους ρόλους αν εμείς δεν τους πιστεύουμε;» Σε αυτό το έργο του αναστοχασμού της ζωής και των σχεδίων τους, οι γονείς χρειάζεται να έχουν κοινές απόψεις και συμπεριφορές. «Η συζήτηση και έκφραση συναισθημάτων ανάμεσα στο ζευγάρι βοηθά στο να γίνουν δεκτοί οι νέοι ρόλοι. Να ξεκαθαρίσουμε πρώτα μεταξύ μας ως γονείς ποια διλήμματα είναι ρεαλιστικά και ποια όχι. Η καριέρα, για παράδειγμα. Είτε πρόκειται για γυναίκα ή για άνδρα, συνδέεται με το επιτυχημένο κοινωνικά “εγώ”, μια κοινωνική ταυτότητα, αποτελεί ακόμα ένα στερεότυπο. Άλλωστε, οι επιτυχημένοι καριερίστες πιο πολύ βίωναν άγχος παρά ευχαρίστηση και ηρεμία από τις επιτυχίες τους». Η αξιοπρέπεια, υπερηφάνεια και παιδοκεντρική αντίληψη του Έλληνα γονιού είναι γνωστή, παρατηρεί η ψυχολόγος κ. Λασσιθιωτάκη, στηλιτεύοντας τη «συνωμοσία της σιωπής» απέναντι στα παιδιά, όταν δηλαδή οι γονείς δεν αναφέρονται καθόλου στα οικονομικά προβλήματα. «Τα παιδιά, λόγω άγνοιας, φαντασιώνουν πολύ χειρότερες συνέπειες στη ζωή τους, αναπτύσσοντας άγχος, θλίψη, επιθετικότητα. Το ίδιο συμβαίνει και στην περίπτωση που οι γονείς ισχυρίζονται στα παιδιά ότι η κρίση είναι πολύ προσωρινή και ότι σύντομα θα επιστρέψουμε στα παλιά καταναλωτικά δεδομένα».

Τι λέμε και τι κάνουμε, λοιπόν;
• Πείτε την αλήθεια: μια θαρραλέα και ξεκάθαρη συζήτηση με τα παιδιά μπορεί να σας ξαφνιάσει. Τα παιδιά θέλουν την αλήθεια, χωρίς περιστροφές αλλά και βαρύγδουπες καταστροφολογίες του τύπου «καταστραφήκαμε, θα πεινάσουμε, δυστυχώς η μητέρα σου είναι ο άνδρας του σπιτιού».
• Δώστε εξηγήσεις. Τα παιδιά αναθεωρούν πολύ πιο εύκολα τους ρόλους και τις στάσεις τους απέναντι στις καταστάσεις αν δοθούν ικανοποιητικές εξηγήσεις, χωρίς τα αμφιθυμικά και διστακτικά συναισθήματα των γονιών, π.χ. να τους μιλήσουν για την ξέφρενη υπερκατανάλωση, τις ρεαλιστικές ανάγκες και την ανάγκη του κάθε ανθρώπου να απολαμβάνει σεβασμό και αυτοσεβασμό, άσχετα αν είναι ή όχι ο «κουβαλητής». Έτσι, θα καθοριστούν οι νέες ταυτίσεις των παιδιών με τις συμπεριφορές των γονιών τους, χωρίς ντροπές, ενοχές και αμφιβολίες.
• Λιγότερα αγαθά, περισσότερη χαρά. Η αναζήτηση της χαράς και διασκέδασης στις σχέσεις, στη φιλία αλλά και μέσα από οικονομικές ή αδάπανες δραστηριότητες, θα καλύψει τις ανάγκες ψυχαγωγίας ολόκληρης της οικογένειας.