Μια φορά και έναν καιρό, ήταν ένα σπίτι. Είχε καιρό να ακούσει τραγούδια στο σαλόνι του, χρόνια να ακούσει γέλια στον κήπο του, να νιώσει τρεχαλητά στη σκάλα του, να δει παιχνίδια στα δωμάτιά του, να μυρίσει φαγητά στην κουζίνα του, να ταξιδέψει με όνειρα στη σοφίτα του. Τα πουλιά το προσπερνούσαν και δεν έφτιαχναν εκεί τις φωλιές τους, και οι γάτες δεν γεννούσαν σε αυτό τα γατάκια τους.

(Αργυρώ Πιπίνη, «Καλοκαίρι, Φθινόπωρο, χειμώνας, άνοιξη, καλοκαίρι», εικονογράφηση: Ίρις Σαμαρτζή, εκδόσεις Πατάκη).

Μια μέρα, ένα κίτρινο φύλλο έφυγε από το δέντρο του κι άρχισε σιγά σιγά να πέφτει προς τη γη… Κάποια στιγμή το κίτρινο φύλλο φοβήθηκε πολύ … «και τώρα;» αναρωτήθηκε το κίτρινο φύλλο, «τι θα γίνει»;

(Μιχάλης Μουλάκης, “Ένα κίτρινο φύλλο”, εικονογράφηση: Φίλιππος Φωτιάδης, εκδόσεις Ίκαρος)

Δυο Δέντρα, αειθαλές το ένα, φυλλοβόλο τ’ άλλο, μεγαλώνουν χρόνια, με ή δίχως χιόνια, μόνα, το ένα πλάι στο άλλο, μια στον ήλιο, μια στης νύχτας τα φτερά… Το φυλλοβόλο λέει στο αειθαλές «χρόνια τώρα τρέμω με τον άνεμο, τον κρυφό θεριστή, που λυγίζει τα κλαδιά σου και τρομάζω μη στα σπάσει κάποτε και σε γυμνώσει. Θα λυπηθώ πολύ για αυτό»

(Πάνος Κυπαρίσσης, «το παραμύθι της μοναξιάς», εικονογράφηση: Μαρίνα Δημοπούλου, εκδόσεις Καλειδοσκόπιο)

Έκανα το τεστ με όλον τον κόσμο- εκτός από τη θεία Ροζ. Σήμερα το πρωί, λοιπόν, θέλησα να δω αν και εκείνη γίνεται περήφανη στα αφτιά την κρίσιμη στιγμή. «Θεία Ροζ, γιατί δε μου λέει κανείς ότι θα πεθάνω;»… «και γιατί να στο πουν αφού το ξέρεις;»…. «…Θεία Ροζ… κάνουν θαρρείς και τα νοσοκομεία είναι μόνο για να μπεις και να γίνεις καλά, ενώ τα νοσοκομεία μπορεί να είναι ακόμα και για να πεθάνεις». «Έχεις δίκιο Όσκαρ. Πιστεύω, μάλιστα ότι το ίδιο λάθος κάνουμε και για τη ζωή. Ξεχνάμε ότι σπάει, ότι η ζωή, απ΄ τη μια στιγμή στην άλλη, γίνεται χίλια κομμάτια, ότι η ζωή είναι εφήμερη. Κάνουμε όλοι σαν να ήμαστε αθάνατοι.»

(Ερίκ Εμανουέλ Σμιτ, «Αγαπητέ Θεέ», μετάφραση: Αχιλλέας Κυριακίδης, Εκδόσεις όπερα).

«Όταν κάποιος που αγαπάς πολύ πεθαίνει, δεν μπορείς ούτε να τον δεις και ούτε να τον αγκαλιάσεις πια, μπορείς, όμως, να τον κρατήσεις σαν θησαυρό μέσα στην καρδιά σου, και να ζει εκεί για πάντα. »

(Αλεξία Βερνίκου, «Μέχρι τον ουρανό και πίσω», εικονογράφηση:Σοφία Τουλιάτου, εκδόσεις Ίκαρος)

«Δεν προσποιούμαι ότι δεν φοβάμαι. Αλλά το κυρίαρχο συναίσθημα μέσα μου είναι η ευγνωμοσύνη. Αγάπησα κι αγαπήθηκα. Μου έδωσαν πολλά και έδωσα και εγώ με τη σειρά μου. Διάβασα και ταξίδεψα και στοχάστηκα και έγραψα. Συνευρέθηκα με κόσμο, μέσα απ αυτή την ιδιαίτερη συνεύρεση μεταξύ συγγραφέων και αναγνωστών. Μα, πάνω από όλα, υπήρξα ένα συνειδητό ον, ένα σκεπτόμενο ον, σε τούτο τον όμορφο πλανήτη, κι αυτό από μόνο του αποτελεί τεράστιο προνόμιο και σπουδαία περιπέτεια.»

( Oliver Sacks, «Ευγνωμοσύνη», μετάφραση Γιώργος Πάντσιος, εκδόσεις Πατάκη).

«Όταν γεννήθηκα δεν είχα δει ποτέ τον ήλιο, ένα λουλούδι ή ένα πρόσωπο, δεν ήξερα κανέναν και κανένας δεν με ήξερε… Όταν γεννήθηκα δεν ήξερα σχεδόν τίποτα… Αλλά ένα πράγμα είναι σίγουρο πως κάθε μέρα ανακαλύπτω κάτι καινούριο και αυτό είναι το πιο θαυμαστό πράγμα στον κόσμο.»

(Isabel Minhós Martins, Madalena Matoso, «ΟΤΑΝ ΓΕΝΝΗΘΗΚΑ», εκδόσεις Καλειδοσκόπιο).

Αυτό που μόλις διαβάσατε είναι μια σύνθεση αποσπασμάτων από βιβλία που μιλούν για τη ζωή και την διαδρομή που κάνουμε μέσα στα τόσο στενά όσο και απέραντα όριά της . «Από την ημέρα που ήρθαμε στον κόσμο, είναι καταπληκτικό, ζούμε στη γη και δεν ξέρουμε τι υπάρχει μετά. Δεν έχετε φοβερή περιέργεια; Όχι; Εγώ ναι!», έτσι ξεκίνησε η Φρανσουάζ Ντολτό, διάσημη ψυχαναλύτρια, την διάλεξη της για τον θάνατο!

Όσο υπάρχει ζωή υπάρχει ελπίδα λέει η παροιμία, ελπίδα όμως για πιο πράγμα; Ας ξεκινήσουμε από μια απλή σκέψη, η γέννησή μας και ο θάνατος μας είναι δυο γεγονότα που αφορούν εμάς, αλλά που δεν έχουμε καμία συνείδηση βιώνοντας τα! Οι άλλοι μας είδαν να γεννιόμαστε και εμείς συνεχίσαμε κάτι που ξεκίνησε την ημέρα της σύλληψης μας. Γεννιόμαστε λοιπόν και υπάρχουμε μέσα στο χρόνο και στο χώρο με το σώμα μας, μέσα από όλες του τις λειτουργίες, αντιλαμβανόμαστε τον εαυτό μας μέσα από τις σχέσεις μας με τους σημαντικούς ανθρώπους και πλάσματα της ζωής μας, αρχικά, και έπειτα με όλους τους συνανθρώπους που συναναστρεφόμαστε μέσα στην κοινωνία. Είμαστε ζωντανοί γιατί υπάρχουμε, με το σώμα μας, μέσα σε ένα σύστημα αλληλεπίδρασης ανάμεσα σε ζωντανούς οργανισμούς. Η ελπίδα λοιπόν εκκολάπτεται στη φώλια της επικοινωνίας και από κει μέσα ξεκινά να φτερουγίζει η ύπαρξη μας σαν ζωντανός οργανισμός. Η ζωή μας δεν θα είχε κανένα νόημα αν δεν υπήρχαν οι άλλοι που με την αγάπη τους μας αποδεικνύουν πως είμαστε ζωντανοί.

Οι «άλλοι» δεν είναι μόνο άνθρωποι, είναι τα ζώα, τα φυτά, το σύμπαν, οι ιδέες μας, είναι όλα όσα επικοινωνούμε μεταδίδοντας στους άλλους τα συναισθήματα, τις σκέψεις, τις αγωνίες μας αλλά και τις χαρές μας. Όταν μιλάμε και εκφράζουμε με λόγια τις αβεβαιότητες μας και τους φόβους μας για όλα όσα μας είναι άγνωστα καταφέρνουμε να αλληλοστηριζόμαστε πάνω σε αυτόν εδώ τον αλλόκοτο πλανήτη (που λέει και η Ντολτό). Ένα από αυτά τα άγνωστα και τρομαχτικά είναι και ο θάνατος.

Τα παιδιά συχνά ρωτούν «πότε θα πεθάνεις;», «εγώ θα πεθάνω», «τι σημαίνει πεθαίνω». Η κόρη μου, όταν πέθανε το σκυλάκι που είχα στα φοιτητικά μου χρόνια (και που είχε την τύχη να ζήσει 15 χρόνια και να συναντηθεί με την μικρή μου σε τούτο τον πλανήτη), ήρθε και μου είπε «Μαμά, τώρα η Μαργκώ που θα πηγαίνει βόλτα»; Τότε της εξήγησα πως το σκυλάκι μας ολοκλήρωσε τη ζωή του και πως θα ζει μέσα στο μυαλό μας και μπορούμε να την θυμόμαστε να κάνει βόλτα και να συζητάμε για όλα όσα μας τη θυμίζουν. Έπειτα η μικρή, τριών χρόνων, με κοίταξε και μου είπε «πότε πεθαίνει ένας άνθρωπος;» η απάντηση που της έδωσα ήταν ξεκάθαρη ξεπατικωτούρα από τα λόγια της Ντολτό «πεθαίνουμε μόνο όταν έχουμε τελειώσει τη ζωή μας».

Περίεργες και δύσκολες όλες αυτές οι συζητήσεις, είναι όμως το θέμα του θανάτου θέμα ζωτικής σημασίας! Είναι απαραίτητο τα παιδιά μας να είναι ενήμερα με τρόπο κατάλληλο σε σχέση με την ηλικία τους για τον θάνατο όσο και για τη ζωή (για παράδειγμα τη σύλληψη και τη γέννηση). Συγκεκριμένα:

• Τα παιδιά προσχολικής ηλικίας αντιλαμβάνονται το θάνατο ως απουσία αλλά δεν κατανοούν πως πρόκειται για μια μόνιμη κατάσταση, πως ο θάνατος είναι οριστικός. Πιστεύουν πως εκείνος που πέθανε, θα επιστρέψει και εξακολουθεί να ζει, να σκέφτεται και να αισθάνεται εκεί που βρίσκεται.
• Τα παιδιά σχολικής ηλικίας κατανοούν ότι ο θάνατος είναι μη αναστρέψιμος, αλλά θεωρούν ότι συμβαίνει μόνο στους άλλους.
• Οι έφηβοι έχουν κατανοήσει την έννοια του θανάτου και αντιλαμβάνονται μεταφυσικές και συμβολικές ερμηνείες του θανάτου.

Σε κάθε περίπτωση η ενημέρωση σε σχέση με τον θανάτου κάποιου αγαπημένου προσώπου ή ζώου πρέπει να γίνεται άμεσα, χωρίς καθυστερήσεις γιατί τα παιδιά αισθάνονται και συναισθάνονται. Είναι πολύ επικίνδυνο να μην εξηγούμε στα παιδιά τι συμβαίνει και μάλιστα όσο πιο μικρά είναι δεν μπορούν να μεταφράσουν πολλές μας συμπεριφορές, κυρίως αν είμαστε θλιμμένοι, το πρώτο πράγμα που θα σκεφτούν είναι πως ευθύνονται τα ίδια γιατί δεν έκαναν κάτι σωστά.

Η κάθε πληροφορία θα πρέπει να δοθεί με προσοχή, απλά και κατανοητά δίχως λεπτομέρειες και πληροφορίες που ένα μικρό παιδί δεν θα μπορούσε να διαχειριστεί. Φράσεις όπως «η καρδιά του σταμάτησε» ή «δεν μπορούσε να αναπνεύσει πια» είναι περιττές, αντί αυτών θα μπορούσαμε απλά να πούμε πως «δεν ζει πια γιατί τελείωσε τη ζωή του, μα θα μπορούμε να έχουμε τον άνθρωπο που πέθανε μέσα στο μυαλό μας και να συνεχίζει να υπάρχει μέσα στη σκέψη μας». Είναι πολύ σημαντικό να προσέχουμε τις λέξεις που χρησιμοποιούμε, λέξεις όπως «έφυγε» , «χάθηκε» ή «κοιμήθηκε» μπορεί να προκαλέσουν μεγάλη σύγχυση σε ένα παιδάκι.

Οι ενήλικες που φροντίζουν το παιδί θα πρέπει να είναι ανοιχτοί σε συζητήσεις και να μη διστάζουν να μοιράζονται μαζί του τα συναισθήματα τους ώστε να μπορεί να εξωτερικεύει και το ίδιο τις σκέψεις και τους φόβους του. Πολλοί γονείς με ρωτούν αν επιτρέπεται να παρευρεθεί το παιδί σε μια κηδεία. Νομίζω πως εξαρτάται από το παιδί, την ηλικία που έχει και από το ποιο πρόσωπο της οικογένειας έχει πεθάνει. Το σίγουρο είναι πως αν κάποιο παιδί θελήσει να παρευρεθεί στην κηδεία θα πρέπει να είμαστε δίπλα του να του εξηγούμε, αλλά και να είμαστε εκεί για κάθε του ερώτηση και αν δεν μπορούμε εμείς να φροντίσουμε να μη μείνει στιγμή μόνο του.

Προσωπικά θεωρώ πως θα ήταν καλύτερο μέχρι και την εφηβεία το παιδί να παρευρεθεί μόνο σε κάποια δέηση που θα γίνει μετά από την κηδεία. Και σε όσους με ρωτούν «μα καλά στα χωριά βλέπαμε τους νεκρούς μέσα στα σπίτια μας να τους μοιρολογούν και δεν πάθαμε τίποτα», απαντώ πως οι άνθρωποι που μεγάλωσαν στα χωριά, κυρίως σε μια άλλη εποχή μεγάλωσαν όντας κοινωνοί των φαινομένων της ζωής, είχαν την τύχη να βιώσουν και να παρατηρήσουν τον κύκλο της ζωής, από γέννες αρρώστιες έως και θανάτους. Οι καιροί αλλάζουν και η ύπαρξη μας πια απειλείται από την βιασύνη, την ματαιοδοξία και την αγωνία επιβίωσης, μια αγωνία τόσο μεγάλη που τελικά ξεχνάμε να ζήσουμε και οι φόβοι μας συμπιέζονται στο χωνευτήρι μιας εικονικής ευτυχίας και μέσα εκεί γίνονται πολτός τα φαινόμενα της ζωής και έπειτα τα κρύβουμε κάτω από το χαλάκι μιας ψευδαίσθησης, εκείνης της αθανασίας και της αιωνιότητας.

Σίγουρα δεν μπορούμε να γυρίσουμε τον χρόνο πίσω αλλά ούτε και να αναζητήσουμε έναν νέο τόπο που μας υπόσχεται μια πιο αληθινή ζωή, μπορούμε όμως να βοηθήσουμε τα παιδιά μας να μεγαλώσουν μέσα στο πλαίσιο της πραγματικότητας με όχημα την δημιουργικότητα. Για να γίνει αυτό, θα πρέπει πρώτα εμείς να είμαστε ανοιχτοί και αποφασισμένοι να έρθουμε σε επαφή με νοήματα και στοιχεία της πραγματικότητας που μας τρομοκρατούν. Αν εμείς μπορέσουμε να καλοδεχτούμε και να συμβιβαστούμε με το θέμα του Θανάτου, τότε και για το παιδί μας θα είναι πολύ πιο εύκολο.

Βγείτε στη φύση, καλλιεργήστε λουλούδια και δείτε τα να διαγράφουν μια κυκλική πορεία, ανοίξτε οικογενειακά άλμπουμ και φτιάξτε το γενεαλογικό σας δέντρο, μιλήστε για όσους αγαπήσατε και δεν ζουν πια. Υιοθετήστε ένα ζωάκι και φροντίστε το, διαβάστε βιβλία, η παιδική λογοτεχνία είναι φανταστική και για τους γονείς, καθίστε αγκαλιά με το παιδί σας και βουτήξτε στις λέξεις που σμιλεύουν θέματα, όπως αυτό της ζωής και του Θανάτου, με το καλέμι της φαντασίας! Έπειτα συζητήστε μαζί τους, κλάψτε αν χρειαστεί …

Καλή ανάγνωση σας εύχομαι!

Η Σουζάνα Παπαφάγου είναι κλινική ψυχολόγος, ομαδική- οικογενειακή ψυχοθεραπεύτρια. Θα τη βρείτε στο soultraveler.gr