Η απώλεια ενός παιδιού αποτελεί βαθύ πλήγμα για όλη την οικογένεια. Είτε συμβαίνει ξαφνικά, είτε μετά από χρόνια ασθένεια, οι γονείς αντιλαμβάνονται τον θάνατο ως παράλογο, ανεξήγητο, άδικο και αφύσικο, καθώς το να πεθάνει ένα παιδί πριν από τον γονιό του, ανατρέπει τους νόμους της φύσης και την τάξη των πραγμάτων.
Εκτός από τον μεγάλο τους πόνο, πρέπει να αντιμετωπίσουν και τα ερωτήματα των άλλων παιδιών τους ή άλλοτε, αν πρόκειται για δίδυμα ή τρίδυμα αδέλφια που κάποιο πέθανε κατά τη διάρκεια νοσηλείας του, θέλουν να μιλήσουν γι’ αυτό στο άλλο τους παιδί, όταν έχει φτάσει σε κατάλληλη ηλικία. Δεν υπάρχουν κανόνες για το ποια είναι αυτή η ηλικία. Ποικίλλει ανάλογα με το ψυχολογικό στάδιο ανάπτυξης κάθε παιδιού, αλλά και με τη συναισθηματική φόρτιση και ετοιμότητα των γονιών. Οι ειδικοί συμφωνούν πάντως ότι γύρω στα 4 τα παιδιά αρχίζουν να κάνουν ερωτήσεις για τον θάνατο και αυτό αποτελεί ένδειξη ότι είναι έτοιμα να ακούσουν μέρος της αλήθειας. Πώς πρέπει λοιπόν να αναφερθούμε στην απώλεια;
Είναι σημαντικό το παιδί να συμμετέχει στο πένθος της οικογένειας, αλλά η ηλικία που αυτό θα γίνει και η προσέγγιση με την οποία θα το κάνουμε παίζουν τεράστιο ρόλο. Ο γενικός κανόνας λέει πως δεν αναφερόμαστε με γενικολογίες στον θάνατο, ούτε μεταφέρουμε τις πεποιθήσεις μας ως αλήθειες, διότι τα παιδιά αντιλαμβάνονται με την κυριολεκτική σημασία αυτό που τους λέμε. Με άλλα λόγια, δεν πηγαίνουμε ένα τρίχρονο στο νεκροταφείο για να «γνωρίσει» το αδελφάκι του, ούτε του λέμε πως η αδελφή του κοιμάται – θα περιμένει να ξυπνήσει – ή ότι βρίσκεται στον ουρανό. Ένας ασφαλής κανόνας είναι να ακούμε προσεκτικά τι μας ρωτάει το παιδί και να απαντάμε όσο πιο απλά και κυριολεκτικά μπορούμε στις ερωτήσεις του, χωρίς να διανθίζουμε τις απαντήσεις μας με άλλες πληροφορίες σχετικά με την απώλεια που ενδέχεται να προκαλέσουν αναστάτωση.
Πώς η απώλεια επηρεάζει τα αδέλφια;
Ο θρήνος των παιδιών συχνά παραγνωρίζεται από τους ενήλικες, όταν λανθασμένα πιστεύουν ότι είναι μικρά και δεν καταλαβαίνουν και ότι εύκολα ξεχνούν και ξεπερνούν την απώλεια του αδελφού ή της αδελφής τους. Σύμφωνα με τους επιστήμονες, όλα τα παιδιά, ανεξαρτήτως ηλικίας, θρηνούν. Θρηνούν όμως με δόσεις, δηλαδή μπαίνουν και βγαίνουν από την οδύνη τους, για να την αντέξουν. Παράλληλα, κάποια παιδιά νιώθουν ότι χάνουν τους γονείς τους, οι οποίοι απορροφημένοι από τον δικό τους πόνο, είναι λιγότερο ή καθόλου διαθέσιμοι να ανταποκριθούν στις ανάγκες τους. Μερικά παιδιά που για πρώτη φορά αντιμετωπίζουν την υπέρμετρη θλίψη των γονιών τους, νιώθουν αβοήθητα και μπερδεμένα καθώς ανατρέπεται μια εικόνα παντοδυναμίας που είχαν για τους γονείς τους. Άλλα πάλι παιδιά κατακλύζονται από την υπερπροστασία των γονιών που φοβούνται μήπως χάσουν και το άλλο τους παιδί.
Ποια αντιμετώπιση πρέπει να έχουμε ώστε να ικανοποιήσουμε τις ανάγκες των παιδιών;
- Το παιδί θέλει να ενημερώνεται άμεσα και με ειλικρίνεια. Άρα ο ενήλικας πρέπει να ανακοινώνει αμέσως τον θάνατο. Αν πάλι πρόκειται για δίδυμο παιδί που έχασε το αδελφάκι του στη μονάδα νοσηλείας νεογνών αυτό πρέπει να γίνεται ανάλογα με το πότε θα αισθανθεί έτοιμο και θα κάνει σχετικές ερωτήσεις. Αποφύγετε ασαφείς ή διφορούμενες εκφράσεις, όπως «χάθηκε», «έφυγε ταξίδι», «είναι στον ουρανό», «κοιμήθηκε», «τον πήρε ο θεός» και μεταφυσικές ερμηνείες οι οποίες είναι δυσνόητες για τα μικρά παιδιά που κατανοούν με κυριολεκτικό τρόπο τις αφηρημένες έννοιες. Προσαρμόστε την πληροφόρηση σε αυτό που το παιδί ζητάει, χωρίς να πείτε ψέματα και χωρίς να το κατακλύσετε με πληροφορίες που δεν ζήτησε να μάθει.
- Το παιδί θέλει να εκφράζει ελεύθερα τα συναισθήματα και τις σκέψεις του και οι ενήλικες να το αποδέχονται. Ακούστε όσα έχει να σας πει, ενθαρρύνετε το παιχνίδι και τις ζωγραφιές του και μην του λέτε τι πρέπει και τι δεν πρέπει να νιώθει. Είναι σημαντικό οι αντιδράσεις του να αναγνωρίζονται ως απόλυτα φυσιολογικές.
- Το παιδί θέλει να καταλάβει αυτό που συνέβη. Παρατηρήστε τις ερωτήσεις που θέτει το παιδί και το ερέθισμα που τις προκάλεσε. Μην αγωνιάτε για το τι θα απαντήσετε αλλά βοηθήστε το να εκφραστεί. Όταν τα παιδιά θέτουν ερωτήσεις για τις οποίες δεν υπάρχουν ξεκάθαρες απαντήσεις, όπως «τι είναι ψυχή;», βοηθήστε τα να καταλάβουν ότι υπάρχουν διαφορετικές απόψεις και μην προσπαθήσετε να τους περάσετε τις πεποιθήσεις σας ως απόλυτες αλήθειες.
- Το παιδί έχει ανάγκη να συμμετέχει στον θρήνο της οικογένειας και όχι να περιθωριοποιείται. Καλέστε το να συμμετάσχει σε αποφάσεις που αφορούν αντικείμενα ή φωτογραφίες του νεκρού παιδιού και μην επιβάλλετε τις δικές σας προτιμήσεις.
Ένα παράδειγμα διαλόγου
Παιδί: Τι έπαθε το μωράκι μας;
Μητέρα: Το μωράκι μας πέθανε και είμαστε όλοι πάρα πολύ λυπημένοι. Ήταν άρρωστο και γι’ αυτό έμενε στο νοσοκομείο. Παρ’ όλες τις προσπάθειες που έκαναν οι γιατροί δεν έγινε καλά. Έτσι, σήμερα το πρωί σταμάτησε να αναπνέει και η καρδιά του σταμάτησε να χτυπά.
Παιδί: Και τώρα πού είναι;
Μητέρα: Έχουμε βάλει το σώμα του σε ένα κουτί που λέγεται φέρετρο και αύριο θα πάμε στην εκκλησία να προσευχηθούμε και να το αποχαιρετήσουμε.
Παιδί: Πού θα πάει;
Μητέρα: Το σώμα του θα μείνει σε αυτό το κουτί το οποίο θα βάλουμε μέσα στη γη και θα το σκεπάσουμε με χώμα σε ένα μέρος που λέγεται νεκροταφείο.
Παιδί: Πότε θα γυρίσει;
Μητέρα: Δεν θα γυρίσει ποτέ πια, εμείς όμως θα το θυμόμαστε για πάντα. Εσένα τι σου αρέσει να θυμάσαι από το μωρό μας;
Το υλικό αντλήθηκε από έντυπο που συνέγραψαν οι ψυχολόγοι Δανάη Παπαδάτου, Βασιλική Καλλιάνη, Όλγα Μεταλληνού και Χαρά Κουτσίκου για τη Μέριμνα, εταιρεία για τη φροντίδα παιδιών και οικογενειών στην αρρώστια και στον θάνατο.
