Μετά το συγκλονιστικό «Βιβλίο της Κατερίνας», ο Αύγουστος Κορτώ, κατά κόσμο Πέτρος Χατζόπουλος, επιστρέφει με το «Μικρό Χρονικό Τρέλας» (Εκδόσεις Πατάκη), ένα βιβλίο που διαβάζεται απνευστί, ένα άριστα γραμμένο ημερολόγιο ενός ψυχωσικού επεισοδίου, που δείχνει καρέ καρέ τη διαδρομή του ανθρώπου προς την τρέλα.

Ο συγγραφέας το χαρακτηρίζει αυτοβιογραφικό μυθιστόρημα. Δεν ξέρω πού σταματάει η αλήθεια και πού αρχίζει η μυθοπλασία, ξέρω όμως ότι ο Κορτώ, με όπλα του τον καλό του λόγο, την αμεσότητα, το χιούμορ και τον αυτοσαρκασμό καταφέρνει και να ξορκίσει την τρέλα (όσο αυτή ξορκίζεται) και να εξηγήσει από πρώτο χέρι (όσο αυτό εξηγείται) στους τυχερούς που δεν το ξέρουν τι μπορεί να σημαίνει διαταραγμένη ψυχική υγεία. Μιλάει ανοιχτά για θέματα ταμπού που αφορούν πολλούς περισσότερους από όσους νομίζουμε… Απλά είναι καλά κρυμμένα στα κελάρια μας.

Με αφορμή το «Μικρό Χρονικό Τρέλας», συζήτησα με την κλινική ψυχολόγο κ. Σουζάνα Παπαφάγου για την «τρέλα», την κληρονομικότητα, για την οικογενειακή ζωή όταν ο γονιός νοσεί, για τη σχέση μητέρας-παιδιού, για την αγάπη, για το ψυχωσικό παιδί…

Το μικρό χρονικό τρέλας έρχεται ως συνέχεια του βιβλίου της Κατερίνας. Μπορεί να διαβαστεί η “τρέλα” του Πέτρου ανεξάρτητα από την “τρέλα” της μητέρας του;

Αν πριν από το «Μικρό Χρονικό Τρέλας» έχεις διαβάσει την Κατερίνα, θα καταλάβεις ότι τίποτα δεν είναι τυχαίο. Είναι σημαντικό να έχουμε στο μυαλό μας το πώς οργανώνεται ο οικογενειακός μύθος, τι μέρος του λόγου είμαστε στο οικογενειακό μυθιστόρημα που έχει γραφτεί για μας, πριν από εμάς.

Άρα πάντα φταίει ο γονιός για ό,τι συμβαίνει στο παιδί;

Δεν θέλω σε καμία περίπτωση να υπονοήσω πως οι γονείς ευθύνονται συνειδητά για όσα συμβαίνουν στα παιδιά τους, άλλωστε και οι ίδιοι κατάγονται από κλαδιά του ίδιου, δέντρου, είναι «ποιήματα» της ίδιας οικογενειακής ιστορίας. Έχουμε να κάνουμε, λοιπόν, τόσο με βιοχημικά, όσο και με ψυχοκοινωνικά αίτια. Είτε πρόκειται για την «τρέλα», όπως χρησιμοποιεί ο Κορτώ αυτήν την τόσο προβληματική λέξη, είτε για άλλα «προικιά», η κληρονομικότητα είναι το πρώτο πράγμα που θα πρέπει να μας απασχολεί και στο πρώτο που θα πρέπει να βασιστούμε για να κάνουμε μια σωστή ανάγνωση στο κάθε μυθιστόρημα, μεταφορικά και κυριολεκτικά μιλώντας.

Επομένως, ένας γονιός που έχει ψυχολογικά προβλήματα και τα αντιμετωπίζει οφείλει a priori να θεωρήσει ότι και το παιδί του θα αντιμετωπίσει αργά ή γρήγορα τέτοια; Είτε εξαιτίας κληρονομικότητας είτε εξαιτίας των καταστάσεων που βιώνει καθημερινά;

Ένας γονιός που παλεύει με μια ψυχική νόσο γνωρίζει πως θα πρέπει με κάποιο τρόπο να προστατέψει το παιδί του και γενικότερα το οικογενειακό περιβάλλον του. Για να είμαι πιο ακριβής, θεωρώ πως από τη στιγμή που αντιμετωπίζει μέσα από την ψυχοθεραπεία ή/και τη φαρμακευτική αγωγή το όποιο του ψυχολογικό θέμα, έχει ξεκινήσει να προστατεύει το παιδί του! Δυστυχώς, όμως, συχνά είναι δύσκολο για το γονιό να αναζητήσει βοήθεια και κατ’ επέκταση να προνοήσει για την ψυχική υγεία του παιδιού του. Τις περισσότερες φορές το παιδί φτάνει στον παιδοψυχίατρο ή/και στον αναπτυξιακό ψυχολόγο φέροντας το αθεράπευτο σύμπτωμα της οικογένειας.

Το ψυχωσικό παιδί. Πώς το ορίζουμε, πώς το αναγνωρίζουμε, πώς το χειριζόμαστε, πώς το θεραπεύουμε;

Δύσκολη ερώτηση! Αντλώ πληροφορίες από το βιβλίο του σπουδαίου ψυχαναλυτή και παιδοψυχιάτρου Αθανάσιου Αλεξανδρίδη «Ο Πέτρος είναι ο Λύκος», μια μελέτη της έννοιας της παιδικής συμβιωτικής ψύχωσης, που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Ίκαρος. Πάντως, τι σύμπτωση και αυτή! Ο Αλεξανδρίδης ανέλαβε τον Πέτρο-Αύγουστο μετά το επεισόδιό του και έτσι, μετά τόσα χρόνια που έγραψε αυτή του την διατριβή πάνω στην παιδική συμβιωτική ψύχωση, βοήθησε έναν ακόμα Πέτρο.

Η φυσιολογική ανάπτυξη του ανθρώπου ξεκινά με τον αυτισμό, όχι με την παθολογική έννοια. Το βρέφος δεν γνωρίζει πως υπάρχει αδιαχώριστο από τον κόσμο, όποιος έχει αναλάβει την μητρική φροντίδα οφείλει να ενεργοποιήσει τις αισθήσεις του και να το φέρει σε επαφή με τον κόσμο. Έπειτα έρχεται η φάση της συμβίωσης, στην αρχή μητέρα και βρέφος είναι αδιαχώριστα όντα. Στη συνέχεια, γύρω στους 6 μήνες, ξεκινά η φάση του αποχωρισμού. Τότε μπαίνουν ενεργά στη ζωή του βρέφους και άλλα πρόσωπα. Τον αποχωρισμό πρέπει να είναι σε θέση να τον αντέξει η μάνα για να αντέξει με τη σειρά του και το μικρό πλάσμα που κάνει τα πρώτα του βήματα προς την κοινωνική ζωή! Τέλος έρχεται η φάση της αυτονόμησης. Πρόκειται για το πιο σημαντικό στάδιο, μιας και το παιδί διαφοροποιείται από την μητέρα και πορεύεται στη ζωή με μια ασφάλεια, αφού την έχει εσωτερικεύσει.

Ωραία όλα αυτά και ιδανικά. Στην παιδική ψύχωση, όμως, ο ρυθμός της ανάπτυξης δεν είναι ομαλός. Βέβαια, σπάνια υπάρχουν συμπτώματα κατά τη διάρκεια του πρώτου έτους, εκτός από έντονες δυσκολίες στον ύπνο. Τα ενοχλήματα εμφανίζονται σε σημαντικές στιγμές ανάπτυξης της προσωπικότητας, κυρίως όταν απαιτείται ο διαχωρισμός και η ανεξαρτητοποίηση από την μητέρα για να ωριμάσει η προσωπικότητα του παιδιού. Απειλείται το “παραλήρημα της παντοδύναμης συμβίωσης” και προκαλούνται αντιδράσεις πανικού. Αυτό συνήθως παρατηρείται στον τρίτο με τέταρτο χρόνο. Τα παιδιά που βάλλονται από ψύχωση κατακλύζονται από μια βαθιά αγωνία που αντιστοιχεί σε βιολογικές διεγέρσεις της πρώιμης παιδικής ηλικίας. Τα παραληρήματα και οι ψευδαισθήσεις στοχεύουν στην αποκατάσταση της ένωσης με την εικόνα της παντοδύναμης μητέρας. Η αποδοχή της πραγματικότητας, που προϋποθέτει μια ψυχική ωριμότητα, έρχεται σε σύγκρουση και τελικά αναιρείται από την παλινδρόμηση στο στάδιο της παντοδύναμης σχέσης μητέρας-βρέφους (Παναγία- Θείο βρέφος).

Όσον αφορά στη θεραπεία, είναι σημαντικό να επιτραπεί στο παιδί που πάσχει να εισαχθεί προοδευτικά στην δοκιμασία της πραγματικότητας, ακολουθώντας τον δικό του ρυθμό και να αρχίσει σταδιακά να αισθάνεται την ύπαρξή του ως χωριστής οντότητας. Για να επιτευχθεί αυτό χρειάζεται η υποστήριξη της μητέρας και του θεραπευτικού πλαισίου. Ίσως του είναι απαραίτητο σε ολόκληρη τη ζωή του να δέχεται βοήθεια. Είναι δε πολύ σημαντικό να προσφερθεί η ευκαιρία να αναπτυχθεί παράλληλα μια θεραπεία, συχνά υποστηρικτική, της μητέρας ώστε να αποκατασταθεί η αναγκαία συνθήκη για πρόοδο του παιδιού.

Η θεραπεία του παιδιού διαρκεί πολλά χρόνια, δίνει εμπειρίες και βιώματα που διαρκώς μεταβάλλονται με στόχο την ανάπτυξη του ψυχικού του κόσμου και έχει τριπλό στόχο:

1. Να προαχθεί η εμπέδωση της εικόνας του σώματος που είναι η βάση, του αισθήματος της ταυτότητας.
2. Να καλλιεργηθούν οι σχέσεις με το αντικείμενο (μητέρα, άλλοι, περιβάλλον)
3. Να αποκατασταθούν οι λειτουργίες της ψυχολογικής εξέλιξης του Εγώ.

Μέρος πολύ σημαντικό θα αποτελέσει η κατάκτηση του λόγου ως φορέα των σκέψεων του παιδιού. Ο A. Green, σημαντικός ψυχίατρος, αναφέρει πως “ο ναρκισσισμός είναι το σβήσιμο του ίχνους του Άλλου από τον πόθο για Ένα. Ή διαφορά που εγκαθίσταται με το χωρισμό ανάμεσα στη μητέρα και στο παιδί αντισταθμίζεται από τη ναρκισσική εγκαθίδρυση” . Στα παιδιά, λοιπόν, που πάσχουν από πρώιμες ψυχώσεις η οργάνωση ναρκισσικής ψυχικής δομής αποτελεί συχνά το καλύτερο θεραπευτικό αποτέλεσμα!

Αν και ο συγγραφέας όταν παθαίνει το ψυχωσικό επεισόδιο κοντεύει τα 30, στα μάτια μου ως αναγνώστριας είναι ακόμα ένα παιδί. Μήπως, λοιπόν, είναι όντως ένα παιδί γιατί όλο αυτό που του συνέβη έχει τις ρίζες του σε μια ιδιαίτερη παιδική ηλικία;

Αλήθεια, ποιος από εμάς δεν είναι παιδί; Κοντεύουν 10 χρόνια από τότε που ξεκίνησα να συνεργάζομαι με ενήλικες θεραπευόμενους και είμαι πλέον σίγουρη πως, στις πιο δύσκολες στιγμές τους, βλέπω μικρά παιδιά, ακόμα και βρέφη, σε απόγνωση, σε μια προσπάθεια να ζητήσουν βοήθεια. Θέλω να σκεφτούμε την ενδυμασία του Πέτρου εκείνο το βράδυ που ξαναγεννήθηκε ως Μεσσίας. Φορώντας κόκκινο πουλόβερ, δωρισμένο από τη μαμά, σαλοπέτα- μεγάλο αδελφάκι αυτής που φορούσε νύχτα μέρα όταν ήταν 5 χρονών και δεν την έβγαζε με τίποτα και μια χαχόλικη ζακέτα, σαν αγκαλιά, που τον έκλεινε μέσα της, πήρε το Αρνί του, μεταβατικό αντικείμενο, στη τσάντα και πήρε τους δρόμους.

Μου θυμίζει τα μικρά παιδιά που πάνε πρώτη φορά στον παιδικό σταθμό και χρειάζονται ασφάλεια. Θα θυμάστε, άλλωστε, όσοι έχετε διαβάσει την Κατερίνα, τη δυσκολία του μικρού Πέτρου και της μαμάς του να χωριστούν, σαν να τους έμοιαζε αδύνατο κάποια στιγμή, αν απομακρυνόντουσαν, να ξανασμίξουν. Σε αυτή τη διαδρομή του Πέτρου, στα σκοτεινά δρομάκια του ψυχωσικού του επεισοδίου αλλά και της μείζονος καταθλιπτικής θέσης στην οποία βρέθηκε, βλέπω ένα μικρό παιδί, χαμένο μέσα στον κόσμο να ψάχνει τη μαμά του και τελικά να τη βρίσκει πενθώντας.

Ο Πέτρος δεν είχε πενθήσει τον αποχωρισμό από την Κατερίνα. Όταν το έκανε αυτό, ξεκίνησε με πολλά σκαμπανεβάσματα η αντίστροφη μέτρηση προς την ζωή και την ισορροπία. Ο ίδιος θα γράψει “Και πάνω από την πράσινη κλειστή του πόρτα, θα κλάψω, γονατιστός στο τσιμέντο, όσο δεν έχω κλάψει στη ζωή μου”. Αν, λοιπόν, είμαστε τυχεροί και καταφέρουμε να πενθήσουμε, σίγα σιγά, βασανιστικά, με κάποιο τρόπο, έρχεται η αποδοχή και εν τέλει η κάθαρση.

Με τη συνεργασία της κλινικής ψυχολόγου κ. Σουζάνας Παπαφάγου. 

Το βιβλίο “Μικρό χρονικό τρέλας” και “Το βιβλίο της Κατερίνας” κυκλοφορούν από τις Εκδόσεις Πατάκη.