Μια φορά υπήρξα η «καινούργια» στη γειτονιά, όταν μετακομίσαμε στα έξι μου χρόνια με τους γονείς μου στο νέο μας διαμέρισμα. Δύο τετράγωνα πιο κάτω από το παλιό, στην ίδια γειτονιά. Παρ’ όλα αυτά την αλλαγή τη βίωσα δραματικά στα έξι μου. Κι αν αυτό το «τραύμα» μού έμεινε μέχρι την ενήλικη ζωή μου, τι συμβαίνει με τα παιδιά εκείνα που είναι πάντα οι «καινούργιοι»; Αναφέρομαι στα παιδιά που, λόγω επαγγέλματος των γονιών τους, μεγαλώνουν σε διάφορες μεριές της Ελλάδας ή και του κόσμου ολόκληρου. Ρωτήσαμε μία μαμά, μία ενήλικη που μεγάλωσε «στη γύρα», μία δασκάλα και μία παιδοψυχίατρο. Και μας είπαν τα εξής…

Η μαμά λέει…

Η Τζένιφερ ζει στη Σιγκαπούρη. Με αφετηρία τη Βερόνα, πέρασε διαδοχικά από το Δουβλίνο, μετά από το Σίδνεϊ, για να καταλήξει στη Σιγκαπούρη. Κι όλα αυτά μαζί με τον δώδεκα ‒σήμερα‒ ετών γιο της Αλεξάντερ και την επτάχρονη κόρη της Έλιοτ. Ο Αλεξάντερ γεννήθηκε στη Βερόνα και για πρώτη φορά μπήκε σε αεροπλάνο πριν κλείσει τον πρώτο του μήνα. Εγκαταστάθηκε στο πρώτο του σπίτι στο Δουβλίνο, όπου και έζησε μέχρι τα δύο του χρόνια. Στη συνέχεια διέσχισε ολόκληρο τον κόσμο και βρέθηκε στο Σίδνεϊ, λίγο αφού είχε κλείσει τα δύο του χρόνια. Κάπως έτσι ο Αλεξάντερ βρέθηκε να έχει καταγράψει περισσότερα εναέρια μίλια στα δύο του χρόνια απ’ ό,τι πάμπολλοι άνθρωποι στη διάρκεια ολόκληρης της ζωής τους.
«Τα χρόνια που πέρασα στο Σίδνεϊ ήταν τα δυσκολότερα», λέει η Τζένιφερ. «Μέναμε στο κέντρο της πόλης όπου απλά δεν υπήρχαν οικογένειες με παιδιά. Ο παιδικός σταθμός που έστελνα τον Αλεξάντερ ήταν ο ίδιος που προτιμούσαν όλες οι καριερίστες μαμάδες της πόλης. Οι παιδικοί σταθμοί είναι το μέρος όπου κατά κανόνα οι μαμάδες γνωρίζουν άλλες μαμάδες. Εκτός από αυτόν του Σίδνεϊ όπου οι υπόλοιπες μαμάδες άφηναν τα παιδιά τους κι έτρεχαν να προλάβουν την καριέρα τους!» Πώς η αλλαγή επηρέασε τη συμπεριφορά του Αλεξάντερ; «Ξεκίνησε να μιλάει σχετικά αργά, περίπου δυόμισι χρόνων. Και με το που ξεκίνησε να μιλάει θύμιζε περισσότερο ενήλικα παρά παιδί! Ωστόσο ήταν απίστευτα προσκολλημένος πάνω μου». Ύστερα από δύο χρόνια στο Σίδνεϊ η Τζένιφερ έκανε μία «στάση» στη Βερόνα. Ήταν έγκυος στην κόρη της Έλιοτ. Ο σύζυγός της, που εργάζεται για μία πολυεθνική εταιρεία, είχε ήδη εγκατασταθεί στο επόμενο πόστο τους, στη Σιγκαπούρη. «Στη Βερόνα μείναμε με τους γονείς μου για αρκετό διάστημα. Για τον Αλεξάντερ το διάστημα αυτό ήταν πολύ δύσκολο. Του έλειπε ο πατέρας του, το μόνο αντρικό πρότυπο που είχε ήταν ο παππούς του, ένας πολύ αυστηρός άνθρωπος. Ο Αλεξάντερ προσπαθούσε καθημερινά να κερδίζει την αγάπη του! Είχε πάρει το μικρό του γραφειάκι και το είχε βάλει δίπλα στου παππού του. Μετά από αυτό η μετακόμιση στη Σιγκαπούρη ήταν εύκολη! Νομίζω ότι ο Αλεξάντερ είναι το πιο προσαρμοστικό παιδί του κόσμου. Και ιδιαίτερα κοινωνικός! Δεν ξέρω αν οι μετακινήσεις τον έχουν κάνει έτσι ή αν είναι από τη φύση του ‘‘εύκολο’’ παιδί. Πάντως είχε αλλάξει πέντε νηπιαγωγεία. Είχε δοκιμάσει κάθε εφαρμοσμένη μέθοδο διδασκαλίας: από το κατηχητικό στιλ και τις καλόγριες στην Ιταλία μέχρι το εντελώς φιλελεύθερο Μοντεσόρι στη Σιγκαπούρη. Παντού ενσωματωνόταν χωρίς πολύ κόπο. Η Έλιοτ ακόμα δεν έχει μετακινηθεί. Μοιραία όμως ο μπαμπάς της θα αλλάξει πόστο κι εμείς μαζί του. Δεν ξέρω πώς θα είναι αυτή η μετακίνηση. Είναι πιο δύσκολο παιδί, δεν αγαπά τις αλλαγές…»
Η μετακινούμενη μαμά βλέπει το μέλλον σαν περιπέτεια. «Χιούμορ χρειάζεται», μας λέει. Απ’ αυτό έχει σίγουρα! Τις παρατηρήσεις και τις εμπειρίες της καταγράφει εδώ και αρκετό καιρό στο blog της Diary of an Expat in Singapore, το οποίο εκδόθηκε σε βιβλίο και έγινε ανάρπαστο στη μετακινούμενη, εκπατρισμένη κοινότητα της Σιγκαπούρης!

Η δασκάλα λέει…

Η Μαρία διδάσκει σε ένα δημοτικό σχολείο της Νέας Υόρκης. Η Νέα Υόρκη είναι η κατεξοχήν «προσωρινή» πατρίδα τόσων και τόσων ανθρώπων. «Κάθε χρόνο έχουμε ‘‘καινούργιους’’ μαθητές. Παιδιά που μπορεί και να μιλάνε άλλες γλώσσες, μικρότερα ή μεγαλύτερα που έχουν αφήσει πίσω τους φίλους τους. Πάντα είναι δύσκολο να ενσωματωθούν, αλλά όχι ακατόρθωτο. Το κλειδί είναι η σωστή ενημέρωση, η επικοινωνία μεταξύ των γονιών και των δασκάλων». Τα παιδιά ωστόσο μπορεί να είναι πολύ σκληρά. «Σε γενικές γραμμές, και ιδίως στις μικρές τάξεις υποδέχονται τους καινούργιους με ενθουσιασμό. Αυτό που τα ταράζει περισσότερο είναι οι αποχαιρετισμοί. Στο σχολείο μας παλιότερα κάναμε πάρτι αποχαιρετισμού στα παιδάκια που οι γονείς τους έπαιρναν μεταθέσεις και έφευγαν. Αλλά στην πορεία διαπιστώσαμε ότι αυτά τα ‘‘αντίο’’ στεναχωρούσαν τόσο τα παιδάκια που έφευγαν όσο και εκείνα που έμεναν. Δυσκολίες αντικειμενικές υπάρχουν: όταν για παράδειγμα ένα παιδάκι δεν μιλάει καλά τη γλώσσα. Αντίστοιχα, αν οι δάσκαλοι παρατηρήσουμε ‘‘ανησυχητικές’’ συμπεριφορές ‒ακραία εσωστρέφεια, επιθετικότητα‒ θα πρέπει να ενημερώσουμε άμεσα τους γονείς».
«Τα πράγματα είναι πολύ διαφορετικά για τα μεγαλύτερα παιδιά και τους εφήβους», μας εξηγεί η Μαρία. «Οι μεν καινούργιοι είναι πληγωμένοι γιατί έχουν αφήσει πίσω τους φίλους τους· οι δε παλιοί έχουν ήδη τις παρέες τους, είναι λιγότερο ανοιχτοί και πρόθυμοι να ενσωματώσουν νέα μέλη ‒ και πάλι όμως δεν είναι ακατόρθωτο. Απλώς χρειάζεται περισσότερη υπομονή και στενή παρακολούθηση από πλευράς των δασκάλων και των καθηγητών».

Το παιδί των μεταθέσεων λέει…

Η Λίζα ζει τον τελευταίο χρόνο στο Παρίσι. Μιλάει άπταιστα αγγλικά ‒ φοίτησε σε διεθνή αγγλόφωνα σχολεία· γαλλικά ‒ έζησε περίπου πέντε χρόνια στη Σενεγάλη· γερμανικά ‒ ο πατέρας της είναι Αυστριακός· και αραβικά ‒ η μητέρα της είναι Αιγύπτια. Εντυπωσιακότατο! «Μάλλον συνηθισμένο για παιδί διπλωμάτη», με προσγειώνει. «Γεννήθηκα στην Αυστρία, αλλά δεν έχω και πολλές μνήμες από εκεί ως παιδί. Τα χρόνια της Σενεγάλης ήμουν ‘‘αυτοκόλλητη’’ με τη μητέρα μου. Οι γυναίκες των διπλωματών απαγορεύεται να έχουν εισόδημα στις εκάστοτε χώρες που μετατίθενται οι σύζυγοί τους διπλωμάτες. Άρα, η μαμά δεν εργαζόταν· ήταν πάντοτε στο σπίτι μαζί μου. Στη Σενεγάλη μείναμε μέχρι τα εννέα μου χρόνια. Επιστρέφοντας στην Ευρώπη, στο επόμενο πόστο του πατέρα μου στη Γερμανία, θυμάμαι ότι μου έκανε εντύπωση το πόσο μικρό ήταν το νέο μας σπίτι. Μετά την άπλα της Σενεγάλης, το διαμέρισμά μας μου φαινόταν κωμικά μικρό».
«Η γλώσσα δεν με δυσκόλεψε ποτέ», συνεχίζει. «Ίσως γιατί πάντοτε φοιτούσα στα λεγόμενα International, διεθνή σχολεία, όπου ήταν κατά βάση αγγλόφωνα. Υπήρχε κάτι το αποστειρωμένο στα σχολεία αυτά. Αναδρομικά συνειδητοποιώ ότι η διδασκαλία στα αγγλικά μάς κρατούσε σε απόσταση από την εκάστοτε τοπική γλώσσα, και άρα από την εκάστοτε κοινωνία. Όπως κάθε πόστο μάς φιλοξενούσε, έτσι και η γλώσσα μάς φιλοξενούσε. Ωστόσο έκανα φίλους. Και όπως κάθε δωδεκάχρονο κορίτσι, πίστευα ότι οι φιλίες μου ήταν για πάντα. Γι’ αυτό και με την καινούργια μετάθεση του πατέρα μου στα 13 μου, με νέο πόστο την Αίγυπτο, ένιωθα πως το σύμπαν κατέρρευσε»!
Και πόσο πολύ την επηρέασαν οι μεταθέσεις του μπαμπά; «Σήμερα, στα 32 μου, μπορώ να ‘‘στριμώξω’’ ολόκληρη την γκαρνταρόμπα μου σε μια μικρή βαλίτσα, οτιδήποτε σημαντικό είναι αποθηκευμένο στο κινητό μου, γενικότερα η ζωή μου είναι… φορητή! Μπορώ να φανταστώ τα πάντα, εκτός από το να μείνω στην ίδια πόλη για πάντα». Τουλάχιστον η εντυπωσιακή γκάμα γλωσσών που μιλάει, μαζί με τις νομικές σπουδές της, της εξασφαλίζουν τη δυνατότητα να ψάξει για δουλειά σε κάμποσα μέρη του πλανήτη αυτού! Κι από φίλους; «Στο facebook, πολλούς! Στην καθημερινότητά μου αρκετούς, σε κάθε μέρος που πηγαίνω. Κοντινούς, παλιούς κι αγαπημένους, περίπου 2-3, ανθρώπους που μεγάλωσαν περίπου όπως εγώ κι από θαύμα καταφέραμε να κρατήσουμε επαφή».

Η ειδικός λέει…

Η παιδοψυχίατρος Ευμορφία Οικονόμου μάς το ξεκαθαρίζει εξαρχής: οι περιοδικές μετατοπίσεις δεν μπορούν να καθορίσουν τον χαρακτήρα ενός παιδιού. Αντιθέτως, η δομή της προσωπικότητας του κάθε παιδιού καθορίζει πώς αυτό θα προσαρμοστεί στις συχνές μετακινήσεις. «Ένα εσωστρεφές παιδί θα δυσκολευτεί περισσότερο να προσαρμοστεί. Ένα κοινωνικό, ευπροσάρμοστο παιδί θα ενσωματωθεί πιο γρήγορα. Η αλλαγή κατοικίας/πόλης/σχολείου ωστόσο δεν μπορεί από μόνη της να κάνει ένα κοινωνικό παιδί εσωστρεφές». Ποιες είναι οι δυσκολότερες ηλικίες για μετακινήσεις; «Κάθε ηλικία έχει τις δικές της δυσκολίες. Στην πρώτη σχολική ηλικία, όταν το παιδί είναι μικρό, αισθάνεται ανασφάλεια όταν το περιβάλλον του αλλάζει. Όταν το παιδί είναι μεγαλύτερο, το πρόβλημα είναι κοινωνικό, καθώς χάνει έναν κοινωνικό περίγυρο ‒φίλων‒ που του είναι πολύ σημαντικός». 
Κι αν η πολυπόθητη ενσωμάτωση δεν επιτευχθεί; «Η περίοδος προσαρμογής διαρκεί τουλάχιστον δύο με τρεις μήνες. Συνήθως δεν χρειάζεται να ανησυχούμε για τα παιδιά που εκδηλώνουν τη δυσαρέσκειά τους (παραπονιούνται, γκρινιάζουν). Τα μικρότερα παιδάκια ενδέχεται να παρουσιάσουν και αλλαγές στην καθημερινή τους ρουτίνα, κάτι που αν δεν φτάνει σε ακραίες αλλαγές είναι αποδεκτό. Ωστόσο αν το παιδί κλείνεται στον εαυτό του, δεν εκφράζει τη δυσαρέσκειά του και ο καιρός περνάει, τότε ενδέχεται οι γονείς να πρέπει να ζητήσουν τη βοήθεια ειδικού. Αυτό όμως που πρέπει οι γονείς πάντοτε να κάνουν είναι να μιλούν στα παιδιά πολύ πριν από τη μετακίνηση και να τους δείχνουν ξεκάθαρα ότι είναι πάντοτε εκεί για οτιδήποτε χρειάζονται τα παιδιά».

Τα παιδιά της «τρίτης κουλτούρας»

Ο όρος «Τρίτη» κουλτούρα, που εισήγαγε η Αμερικανίδα κοινωνιολόγος Ρουθ Χιλ Γιουσίμ τη δεκαετία του ’50, περιγράφει το νέο πολιτισμικό πλαίσιο που δημιουργείται από τη «συνάντηση» του παιδιού που μεγαλώνει μέσα σε μία ξένη κοινωνία: π.χ. η «συνάντηση» ενός παιδιού από την Αγγλία που μεγαλώνει στην Ινδία λόγω επαγγέλματος των γονιών του, γεννά την «τρίτη» κουλτούρα, μία κουλτούρα που δεν είναι ούτε βρετανική, ούτε ινδική. (http://www.tckworld.com/).