Η μητέρα κάτω κλαίει /κλαίει /κλαίει/ Έτσι τη γνώρισα/ Κάποτε, ξαπλωμένος στα γόνατά της/ όπως τώρα στο πεθαμένο δέντρο/ της έμαθα να χαμογελάει/ να κρατάει τα δάκρυά της/ να καταλύει την ενοχή της/ να γιατρεύει τον θάνατο μέσα της/ Να της δίνω ζωή ήταν η ζωή μου. (Donald Woods Winnicott)

Το «Βιβλίο της Κατερίνας» (Εκδόσεις Πατάκη) καταφέρνει κάτι μαγικό. Δίνει ζωή στον θάνατο μέσα από την αγάπη! Η Κατερίνα ήταν η μικρή κόρη, το μικρό κοριτσάκι, η έφηβη, η νεαρή γυναίκα, η σύζυγος και  στο τέλος η μητέρα του Πέτρου! Η Κατερίνα μπορεί να είμαστε εμείς, να είναι η μητέρα μας, να είναι η κόρη μας… Μέσα από αυτό το βιβλίο ο Αύγουστος Κορτώ ζωντανεύει μια ανθρώπινη ανάγκη… Αυτήν της φροντίδας και της αγάπης. Με αφορμή το βιβλίο συζητήσαμε με την κλινική ψυχολόγο κ. Σουζάνα Παπαφάγου για τις μαμάδες με ψυχική νόσο και για τα παιδιά των μαμάδων αυτών.

Βρέφος και μητέρα

Σύμφωνα με την κ. Παπαφάγου, από τη στιγμή που γεννιόμαστε ξεχειλίζουμε από συναισθήματα και ανάγκες. Η μητέρα μας, όσο καλή και να είναι, δεν μπορεί να δώσει νόημα σε όλα όσα αισθανόμαστε, ούτε να προλάβει τα πάντα εκείνη τη στιγμή που τα χρειαζόμαστε. Προσπαθεί όμως. Και όσο πιο υγιής είναι, τόσο πιο υγιές είναι και το μωρό της.

Ο σπουδαίος Άγγλος παιδίατρος και ψυχαναλυτής Donald Winnicott τόνιζε ότι ως βρέφη έχουμε ανάγκη να συγχωνευτούμε με τη μητέρα μας και ότι εκείνη θα πρέπει επίσης να έχει την ανάγκη να συγχωνευτεί με εμάς. Υπογράμμιζε, όμως, ότι στην περίπτωση που η επιθυμία της μητέρας να συγχωνευθεί με το μωρό της συνεχίζεται πέρα από τη φυσιολογική φάση, η αλληλεπίδραση μπορεί να γίνει παθογόνος για το παιδί!

Σύμφωνα, μάλιστα, με τη Γαλλίδα ψυχαναλύτρια Françoise Dolto ο επιτυχημένος διαχωρισμός μητέρας-βρέφους δεν είναι μια δοκιμασία μόνο για το παιδί. Είναι απαραίτητο μετά τους 6 μήνες να μπορεί η μητέρα να χτίσει μια σχέση με το μωρό της από μεγαλύτερη απόσταση, δίνοντας χώρο και στα άλλα μέλη της οικογένειας, ξεκινώντας από τον πατέρα, να συσχετιστούν μαζί του. Τι γίνεται όμως όταν τα πράγματα έχουν πάει στραβά στην ίδια τη μητέρα από τη στιγμή της δικής της σύλληψης;

Η απουσία

Η ιστορία της Κατερίνας ξεκινά ένα βράδυ στο Μιλάνο… Η μητέρα της θα της πει αργότερα ότι δεν επιθυμούσε και ούτε πίστευε πως θα κάνει άλλο παιδί. Την επόμενη μέρα της ερωτικής πράξης των γονέων της και της σύλληψής της, η μητέρα της Κατερίνας αγόρασε μια εικόνα ξυλόγλυπτη με τον Ιησού στην αγκαλιά και η Κατερίνα θα την αγαπήσει τόσο που, όπως τολμά να υποθέσει η κ. Παπαφάγου, μιας και η μητέρα της ήταν μάλλον απούσα, θα «βάλει μέσα» της την Παναγία σαν τη μητέρα που θα ήθελε να έχει.

Και αργότερα, όταν θα φέρει τον γιο της τον Πέτρο στον κόσμο, θα ταυτιστεί μαζί της, όπως και με άλλα δύο πρόσωπα που τη φρόντιζαν και την αγάπησαν, τον αδελφό της και την ξαδέλφη της. Η Κατερίνα θα πάρει όσο περισσότερα καλά υλικά και θα προσπαθήσει, όσο μπορεί, να μεταφέρει την άπλετη αγάπη που αισθάνεται μέσα της στο μοναδικό πλάσμα που θα νιώσει πως είναι εκεί για εκείνη, και θα τον χρίσει με όλες της τις ελπίδες, τις συνήθειες και τα όνειρα. Θα παλέψει πολύ όμως σε όλη της τη ζωή με την απουσία της επιθυμίας για ζωή.

Η Κατερίνα θα μεγαλώσει σε μια οικογένεια όπου δεσπόζει η απουσία, ακόμα κι αν το περιτύλιγμα ήταν φανταχτερό, ένα μεγάλο σπίτι και αφθονία υλικών αγαθών! Οι τρεις ενήλικες άνθρωποι της ζωής της, αλλά και τα πέντε αδέλφια της απουσίαζαν, ο καθείς χαμένος στους δικούς του εφιάλτες! Η πρωταρχική απουσία ήταν αυτή της μητέρας. Όπως εξηγεί η κ. Παπαφάγου, αν δεν υπάρξει η μητέρα, ώστε μέσα από εκείνη να μπορέσουμε να υπάρξουμε και εμείς και έπειτα να επιτύχουμε να ζούμε έχοντάς την μέσα μας σαν κάτι γλυκό και παρηγορητικό, τότε θα μοιάζει η ψυχή μας με επιβάτη και το σώμα μας με καράβι σε ένα λιμάνι δίχως κάβο… Και καλά στη γαλήνη, ρίχνεις μια βάρκα και φτάνεις στη στεριά. Στην κακοκαιρία, όμως, τι γίνεται;

Ή κολυμπάς ή πνίγεσαι!

Η Κατερίνα ξεκινά πολύ νωρίς να νοσεί μέσα της και δεν μπορεί να βρει στήριγμα σε ένα περιβάλλον που απουσιάζει το ενδιαφέρον για την ανάγκη του άλλου. Όταν «στίγμα ξε-στίγμα» αποφασίζεται ότι πρέπει να τη δει νευρολόγος, τότε επαναλαμβάνεται το ίδιο σενάριο. Ενώ πιστεύει ότι είναι σε καλά χέρια, που γιατρεύουν και διδάσκουν (όπως θα έπρεπε να είναι και αυτά της μάνας της), αυτά τα χέρια ‒αντί να κάνουν κάτι για να καλύψουν την ανάγκη της μικρής‒ κάνουν κάτι για να ικανοποιήσουν την ανάγκη του γιατρού! Η κ. Παπαφάγου, με λύπη και θυμό, τονίζει ότι δυστυχώς δεν είναι μόνο η Κατερίνα που έχει υπάρξει θύμα γιατρών και θεραπευτών πιο άρρωστων και από τους ανθρώπους που ζητούν βοήθεια. «Τριάντα πέντε χρόνια θα παλέψω με τη μανιοκατάθλιψη, και θα χάσω. Και αυτό γιατί δεν θα εμπιστευτώ ποτέ ξανά ψυχίατρο», λέει η Κατερίνα μέσα από το κείμενο του γιου της.

Η καλή μαμά

Μέσα στον καθέναν μας υπάρχει μια αδιάκοπη αλληλεπίδραση ανάμεσα στην αγάπη και το μίσος. Όταν θυσιαζόμαστε για κάποιον που αγαπάμε και ταυτιζόμαστε με αγαπημένα πρόσωπα, παίζουμε τον ρόλο του καλού γονέα, όπως αισθανόμαστε ότι μας είχαν φερθεί ή όπως θα θέλαμε να μας είχαν φερθεί, όταν ήμαστε παιδιά. Όταν ενεργούμε προς τους άλλους ως καλοί γονείς, βρίσκουμε έναν τρόπο για να απελευθερωθούμε από τις απογοητεύσεις και τους πόνους του παρελθόντος. Αυτό θα προσπαθήσει η Κατερίνα σε όλη της τη ζωή μέσα από τη φροντίδα και την προσφορά: να απελευθερωθεί από όλα της τα φαντάσματα.

Οι σχέσεις της με τους συντρόφους της, με τα ανίψια της και φυσικά με τον γιο της θα είναι οι αχτίδες που θα ζεσταίνουν την ταλαιπωρημένη ψυχή της. Και αυτό είναι το σημαντικό: ότι κατάφερε να κάνει σχέσεις έστω και μέσα στα σκοτάδια της. Ερωτεύεται με όλη της τη δύναμη τον άντρα που επρόκειτο να γίνει ο πατέρας του γιου της, μετά τον γάμο, όμως, ξυπνά εκ νέου το θηρίο της κατάθλιψης. Όταν έρχεται στον κόσμο ο Πέτρος, η ελπίδα της Κατερίνας ξαναζωντανεύει! Και ο σύζυγός της πια είναι εκείνος. Η πιο σημαντική σχέση της, αυτή με τον γιο της, ήταν η τελευταία της ελπίδα να δυναμώσει η επιθυμία για ζωή και να ηττηθεί ο θάνατος.

Ο μικρός Πέτρος

Ο μικρός Πέτρος ήταν εκεί, πάντα εκεί, άγρυπνος φρουρός της μητέρας του, χωρίς να το γνωρίζει, τουλάχιστον στην αρχή. Κάθε του επίτευγμα τον υποχρέωνε να υποκαθιστά τα πάντα σε αυτήν τη γυναίκα που έγινε μητέρα, μόνο μια φορά, σε αυτόν. Πόσες νέες μητέρες, που έχουν κρύψει στο σεντούκι τη φορεσιά της σεξουαλικά και κοινωνικά ενεργής γυναίκας, θεωρούν πως αφιερώνονται στα παιδιά τους και πως οι γιοι τους ή οι κόρες τους θα πρέπει να τις ευγνωμονούν ή δεν έχουν λόγο να απομακρυνθούν από κοντά τους.

Η Κατερίνα, ανήσυχη για το μέλλον του Πέτρου, δεν τολμούσε να φανταστεί τον αποχωρισμό. Εκείνος πάλι, γλυκά εγκλωβισμένος στη δυαδική σχέση του με εκείνη, ασάλευτος μπροστά σε μια ήβη που φούντωνε, δίχως υπόσχεση γονιμότητας, με μια ανδρική επιθυμία σε αδιέξοδο. Χωρίς να το θέλει, η Κατερίνα εγκλώβισε τον γιο της στις μονές της νηπιακής αγάπης, όπως λέει η Ντολτό εύστοχα αναφερόμενη στις μητέρες που στερούνται συζυγικής αγκαλιάς και αρκούνται σε μια παρατεταμένη μητρική λειτουργία.

Ο Πέτρος, επιμελής στο σχολείο, άριστος σε όλα του, γίνεται το άβαταρ της μητέρας του. «Κι έτσι γεμίζω το υποαπασχολούμενο μυαλό μου και τις άδειες ώρες μου με Πέτρο, όσο γίνεται περισσότερο Πέτρο… Και το πολλά υποσχόμενο μέλλον του για το οποίο μπορώ να ονειροπολώ με τις ώρες, σαν να πρόκειται να το ζήσω εγώ!»

Τραμπάλα

Όταν ο Πέτρος απομακρύνεται από την Κατερίνα, εκείνη νοσεί και όταν εκείνη νοσεί εκείνος τη φροντίζει. Και όταν εκείνη δυναμώνει, εκείνος παίρνει τα πάνω του και κάνει ένα βήμα προς τη ζωή. Και όταν συμβαίνει αυτό εκείνη πάλι υποφέρει. Και όταν πλέον νοσεί ο Πέτρος, εκείνη: …μαζί με τον καπνό και τον μουσικό σπαραγμό ρουφάω άπληστα την ανημποριά του, και τη χαρά που μου δίνει, και ας με κάνει κακό άνθρωπο αυτό, χέστηκα, ξέρεις τι ευτυχία είναι να σε έχει ανάγκη το παιδί σου, να κρέμεται από πάνω σου και να είσαι η μόνη συντροφιά και παρηγοριά του τα βράδια;[…] αγάπη θα πει να σηκώνεις σταυρούς… και αν δεν υπάρχουν, καμιά φορά να τους εφευρίσκεις.

Το τέλος

Η Κατερίνα αγάπησε τον Πέτρο της με όλη της τη δύναμη και θέλησε να τον σκεφτεί ευτυχισμένο. Ονειρεύτηκε τη ζωή του γιου της δίχως εκείνη και την αρρώστια της να τον βασανίζουν. Και πήρε μια μεγάλη απόφαση. Ο Πέτρος, με τη σειρά του, πήρε όλα τα καλά κομμάτια της μητέρας του, όλα τα υπέροχα ερεθίσματα με τα οποία τον είχε ραντίσει, απέκτησε τη μαγική ικανότητα να ζωντανεύει ακόμα και πεθαμένους με την πένα του, απέφυγε, με το τίμημα να τη στενοχωρήσει, να γίνει ο γιατρός της ισόβια, και κάπου εκεί επιτεύχθηκε η επανόρθωση…

Η Κατερίνα ήταν εγκλωβισμένη σε έναν εφιάλτη με διαλείμματα ευτυχίας και έτσι στέρησε και στερήθηκε, ενώ το μόνο που ήθελε ήταν να ζήσει μέσα στην αγάπη. Τι είναι, όμως, αγάπη; Αγάπη είναι να μεριμνούμε για τον εαυτό μας και για τους σημαντικούς άλλους της ζωής μας όχι ως θεραπευτές τους, αλλά υποστηρίζοντας την αναγκαιότητα του ειδικού, εκεί που χρειάζεται. Η ανάγνωση του βιβλίου της Κατερίνας και η ανάλυσή του έχουν έναν σαφή στόχο: να ευαισθητοποιηθούν και να αφυπνιστούν οι γυναίκες και μητέρες.

• Δεν είναι ντροπή να συζητάμε με τα παιδιά μας και να δεχόμαστε πως έχουν ανάγκη από κάποιον ειδικό.
• Δεν αρκεί να διαβάζουμε βιβλία ή άρθρα που αφορούν τη μητρότητα, κυρίως αν δεν αισθανόμαστε καλά μέσα μας, η υπερβολική πληροφόρηση μπορεί να βλάψει.
• Αν έχουμε θέματα με τον σύντροφό μας οφείλουμε στον εαυτό μας και κυρίως στα παιδιά μας να απευθυνθούμε σε έναν ειδικό.
• Να μην ξεχνάμε πως προτού γίνουμε μητέρες ήμαστε γυναίκες και αυτό δεν σταματά με τη μητρότητα.
• Τα παιδιά μας χρειάζεται να γνωρίζουν πως η μητέρα τους έχει δική της προσωπική ζωή.
• Δεν πρέπει να στερούμε τον πατέρα και γενικά την πατρική λειτουργία από το παιδί.
• Ό,τι πρόβλημα και να έχουμε εμείς με τον σύντροφό μας, για το παιδί είναι ο πατέρας του και οφείλουμε να του αφήσουμε χώρο να δημιουργήσει σχέση μαζί του.
• Αγάπη δεν είναι να καταπίνουμε τον άλλον, αλλά να τον επιθυμούμε και για να γίνει αυτό θα πρέπει να υπάρχει μια απόσταση. Ας επιτρέψουμε στα παιδιά μας να υπάρχουν και χωρίς εμάς.
• Τα παιδιά δεν έρχονται στη ζωή μας για να γεμίσουν τα κενά μας. Ας είμαστε ειλικρινείς και ας κοιτάξουμε μέσα μας. Αν πριν γίνουμε μαμάδες αντιμετωπίζαμε κάποιες δυσκολίες μέσα μας και τώρα, με τον ερχομό του μωρού, έγιναν πιο έντονες ή (στην απίθανη περίπτωση) εξαφανίστηκαν, τότε ας κάνουμε ένα δώρο στον εαυτό μας. Ας κοιτάξουμε μέσα μας με τη βοήθεια κάποιου ειδικού.
• Τα μωρά μας είναι οι μελλοντικοί ενήλικες. Η ζωή συνεχίζεται και μετά την παιδική ηλικία. Αν φροντίζουμε τα παιδιά και παράλληλα εμάς (την υγεία μας, τη φυσική μας κατάσταση και την ερωτική μας ζωή) τότε τα παιδιά μας θα έχουν ένα υπέροχο παράδειγμα και θα μεγαλώσουν με τη δυνατότητα να φροντίσουν τον εαυτό τους και τους γύρω τους!

Με τη συνεργασία της κλινικής ψυχολόγου κ. Σουζάνας Παπαφάγου.