Η Μαρία Γυπαράκη γράφει Ιστορίες από… τη γέννηση. Το προσκύνημα των μάγων!

Εκ της Περσίας έρχονται;

«Εκ της Περσίας έρχονται τρεις μάγοι με τα δώρα / άστρο λαμπρό τους οδηγεί / χωρίς να λείψει ώρα […]» μας λένε τα χριστουγεννιάτικα παραδοσιακά κάλαντα για τους τρεις μάγους που οδηγημένοι από το «άστρο της Βηθλεέμ» έφτασαν στο σπήλαιο όπου είχε γεννηθεί ο Χριστός. Ποιοι ήταν όμως αυτοί οι «μάγοι», ποια ήταν η πραγματική ταυτότητά τους και πόσο σημαντικό ήταν το προσκύνημά τους; Οι πηγές που διαθέτουμε είναι εν πρώτοις το κατά Ματθαίον Ευαγγέλιο, από το οποίο μαθαίνουμε ότι «Του δε Ιησού γεννηθέντος εν Βηθλεέμ της Ιουδαίας εν ημέραις Ηρώδου του βασιλέως, ιδού μάγοι από Ανατολών παρεγένοντο εις Ιεροσόλυμα λέγοντες πού εστίν ο τεχθείς βασιλεύς των Ιουδαίων; Είδομεν γαρ αυτού τον αστέρα εν τη Ανατολή και ήλθομεν προσκυνήσαι αυτώ». Ο ευαγγελιστής ενώ δεν προσδιορίζει ούτε τον αριθμό τους ούτε και τη χώρα της προέλευσής τους, κάνει λόγο για το λαμπρό άστρο που τους οδήγησε ίσαμε τη Βηθλεέμ, για το προσκύνημα αυτό καθαυτό και για τα δώρα τους: «[…] ιδόντες δε τον αστέρα εχάρησαν χαράν μεγάλην σφόδρα, και ελθόντες εις την οικίαν είδον το παιδίον μετά Μαρίας της μητρός αυτού, και πεσόντες προσεκύνησαν αυτώ, και ανοίξαντες τους θησαυρούς αυτών προσήνεγκαν αυτώ δώρα, χρυσόν και λίβανον και σμύρναν […]». Η πρώτη «επίσημη» αυτή πηγή μνημονεύει «οικία» και όχι σπήλαιο, ενώ δεν προσδιορίζει αν οι μάγοι αυτοί ήταν βασιλιάδες, όπως τους θέλησε αργότερα η χριστιανική παράδοση. Το προσκύνημα των μάγων μαζί με εκείνο των απλοϊκών ποιμένων είναι γεγονότα υψίστης σημασίας και ερμηνεύονται ως η ύψιστη τιμή που απέτισαν άπαντες οι εκπρόσωποι της οικουμένης στον νεογέννητο Σωτήρα. Προς αποφυγήν παρεξηγήσεων θα πρέπει να υπενθυμίσουμε ότι στην Ανατολή –κατά την αρχαιότητα– η λέξη «μάγος» σημαίνει, μεταξύ άλλων, και τον σοφό, τον διδάσκαλο, τον ιατρό, τον μελετητή, τον αστρονόμο, τον φιλόσοφο… Στις αρχές του 3ου μ.Χ. αιώνα, όμως, οι μάγοι γίνονται βασιλιάδες και για πρώτη φορά η βασιλική ιδιότητά τους μνημονεύεται από τον Τερτυλλιανό, τον  «Πατέρα της λατινικής (όπως είθισται να τον αποκαλούν) Εκκλησίας», ενώ λίγο αργότερα ο Ωριγένης προσδιορίζει τον αριθμό τους, λέγοντας πως ήταν τρεις, αλλά δίχως να μνημονεύει τα ονόματά τους Γασπάρ, Μελχιόρ και Βαλτάσαρ, τα οποία συναντούμε για πρώτη φορά σε ένα χειρόγραφο του 6ου αιώνα που φέρει τον τίτλο Excerpta Latina Barbari (πιθανότατα μετάφραση, στα λατινικά, ενός ελληνικού χειρογράφου).

Άστρο λαμπρό τούς οδηγεί 

Σύμφωνα πάντα με την ευαγγελική ρήση ένα λαμπρό άστρο οδήγησε τους μάγους-προσκυνητές και στάθηκε πάνω από τη φάτνη (ή οικία), υποδεικνύοντάς τους τον ακριβή τόπο της Γέννησης του Χριστού. Ο μακρύς δρόμος που διένυσαν οι σοφοί για να προσεγγίσουν την αιώνια Αλήθεια (αν θέλουμε να προσεγγίσουμε μια φιλοσοφική ερμηνεία) στάθηκε έρεισμα για χίλιες δυο ερμηνείες επιστημονικές και μη. Από τους πρώτους που προσπάθησαν να εξηγήσουν το φαινόμενο ήταν ο Ωριγένης: «Έχω τη γνώμη [λέει] ότι το άστρο που εμφανίστηκε στους σοφούς της Ανατολής ήταν ένα από εκείνα τα φωτεινά σώματα που εμφανίζονται από καιρό σε καιρό και που οι Έλληνες οι οποίοι συνηθίζουν να τα ξεχωρίζουν με ονομασίες ανάλογα με τη μορφή και το σχήμα τους τα ονόμαζαν κομήτες, φωτεινές δοκούς, θυσάνους, άστρα με ουρά, καράβια και με διάφορα άλλα ονόματα». Η φιλολογία και οι θεωρίες γύρω από «θαύμα» του αστέρος συνεχίζονται μέχρι τις μέρες μας. Πρόσφατα, μάλιστα, ένας Αμερικανός αστρονόμος (Μάικ Μόλναρ) κατέληξε στο συμπέρασμα ότι το αστέρι ήταν στην πραγματικότητα μια διπλή έκλειψη του πλανήτη Δία, στην οποία αναφέρεται και ο Ρωμαίος αστρολόγος Φίρμικους Ματέρνους, ο οποίος το 334 μ.Χ. ασπάσθηκε τον χριστιανισμό. Στους λαβυρίνθους των ερμηνειών συναντούμε και εκείνη του ξακουστού Γιοχάνες Κέπλερ (17ος αιώνας), ο οποίος ισχυρίζεται πως το αστέρι της Βηθλεέμ θα μπορούσε να είναι η τριπλή σύνοδος των πλανητών Άρη, Δία και Κρόνου, που έγινε τον 7ο π.Χ. στα όρια των αστερισμών Κριού και Ιχθύων. Ο Κέπλερ υποστήριξε ότι ο Χριστός είχε γεννηθεί ένα ή δύο χρόνια μετά τη σύνοδο, δηλαδή το 4 ή 5 π.Χ. Όπως και να έχει το πράγμα, οι Μάγοι και το λαμπερό άστρο τους είναι μια από τις ωραιότερες σελίδες της ιστορίας της Γέννησης που στάθηκαν πηγή έμπνευσης τόσο για τη μεσαιωνική όσο και για τη μετέπειτα φιλολογική παράδοση, λόγια και λαϊκή.

Οι «Μαγικές» παραδόσεις

Οι σοφοί της Ανατολής που εναπέθεσαν συγκινημένοι τα δώρα τους* στην ταπεινή φάτνη έμελλε όχι μόνον να λατρευτούν ως άγιοι αλλά και να φιλοτεχνηθούν από τους μεγαλύτερους ζωγράφους. Σύμφωνα με την παράδοση, τα λείψανα των Τριών Μάγων μετακομίστηκαν από την Αγία Ελένη στην Κωνσταντινούπολη απ’ όπου και μεταφέρθηκαν στο Μιλάνο για να καταλήξουν το 1164 στην Κολωνία, όπου και ανοικοδομήθηκε προς τιμήν τους (13ος αιώνας) ο περίλαμπρος καθεδρικός ναός. Στην ορθόδοξη εκκλησία η Προσκύνηση των Μάγων είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την ίδια την ημέρα των Χριστουγέννων, ενώ στη Δύση εορτάζονται πανηγυρικώς στις 6 Ιανουαρίου. Στη Γαλλία μάλιστα κόβουν την περίφημη galette des Rois (το αντίστοιχο πάνω-κάτω της δικής μας βασιλόπιτας)  μέσα στην οποία υπάρχει η περίφημη fève (μικρό αντικείμενο, και όχι νόμισμα). Σε όποιον λοιπόν τύχει να πέσει η fève, θα φορέσει τη χάρτινη κορόνα που συνοδεύει το γλυκό και θα γίνει ο βασιλιάς, αν όχι ο μάγος, της ομήγυρης!

Για να επανέλθουμε όμως στα καθ’ ημάς, θα πρέπει να πούμε ότι τα δώρα των Μάγων βρίσκονται σήμερα στο Άγιον Όρος και φυλάσσονται στην Ιερά Μονή του Αγίου Παύλου. Σύμφωνα με την παράδοση, η Παρθένος Μαρία τα παρέδωσε στην Εκκλησία των Ιεροσολύμων απ’ όπου ο αυτοκράτορας Αρκάδιος τα μετέφερε στην Κωνσταντινούπολη (400 μ.Χ.). Όταν η Πόλη κυριεύθηκε από τους Σταυροφόρους το 1204, τα Δώρα μεταφέρθηκαν στη Νικομήδεια, αλλά με την ανακατάληψη της Βασιλεύουσας επέστρεψαν και πάλι στη θέση τους όπου και παρέμειναν μέχρι την Άλωση. Μετά την Άλωση, όμως, η Μάρα ή Μάρω Μπράνκοβιτς Κομνηνή, κόρη του ηγεμόνα της Σερβίας Γεωργίου Μπράνκοβιτς και της Ειρήνης Καντακουζηνής, τα μετέφερε στο Άγιον Όρος για να τα προστατεύσει. Η Μάρα ή κυρα-Μαρώ ήταν μια από τις σημαντικότερες γυναικείες προσωπικότητες του 15ου αιώνα και μητριά του Μωάμεθ του Πορθητή, με τον οποίο διατηρούσε άριστες σχέσεις. Η αγιορείτικη φιλολογία μάς πληροφορεί ότι «καθώς η Μάρω ανήρχετο από τον αρσανά στη Μονή, η Κυρία Θεοτόκος την εμπόδισε με υπερφυσικό τρόπο να πλησιάση στη Μονή και έτσι να παραβιάση το άβατον του Αγίου Όρους. Αυτή υπήκουσε και παρέδωσε ταπεινά τα Τίμια Δώρα στους ευλαβείς μοναχούς και πατέρες, οι όποιοι και έστησαν στο σημείο εκείνο της θεομητορικής παρουσίας έναν Σταυρό που σώζεται μέχρι σήμερα και λέγεται ‘‘Σταυρός της Βασιλίσσης’’». Το σουλτανικό έγγραφο με τις σχετικές πληροφορίες παραδόσεως των Τιμίων Δώρων φυλάσσεται στο αρχείο της Μονής του Αγίου Παύλου. Με τα Δώρα λοιπόν στην Ανατολή (Άγιο Όρος) και τα Λείψανα στη Δύση (Κολωνία), οι Μάγοι-προσκυνητές «επιβεβαιώνουν» μέχρι σήμερα την οικουμενικότητά τους.

 *Χρυσό ως τιμή στον νέο βασιλιά του κόσμου, λιβάνι ως προσφορά στον Θεό και η σμύρνα για εκείνον που, αργότερα, θα θυσιαζόταν για χάρη των ανθρώπων.