O Απρίλιος δεν είναι μήνας άμοιρος εορτασμών, καθώς πριν από το χαρμόσυνο κήρυγμα της Αναστάσεως οι απανταχού της γης ορθόδοξοι εορτάζουν τα θεία Πάθη, σε μια σκηνή των οποίων αποφασίσαμε να αφιερώσουμε τις  εορταστικές Ιστορίες από…

Για τα τέσσερα γλυπτά του Μιχαήλ Αγγέλου, τις τέσσερις Pietà, συγκινητική απεικόνιση της Μητέρας με τον νεκρό Μονογενή της θα κάνουμε λόγο. Θείο Πάθος και Τέχνη συνεργούν για να φέρουν την πολυπόθητη Ανάσταση ακόμη πιο κοντά μας.

Η Pietà (Πιετά) στη δυτική παράδοση είναι μια εικαστική αναπαράσταση της Παναγίας που κρατάει στην αγκαλιά της τον νεκρό γιο Της που μόλις έχει αποκαθηλωθεί από τον σταυρό. Η λέξη Pietà στα ιταλικά έχει διπλή σημασία ευσέβεια/ευλάβεια θρησκευτική, καθώς και εκείνη της θλίψης και του οίκτου. Η Pietà είναι ένα από τα προσφιλέστερα θρησκευτικά θέματα στη Δυτική ζωγραφική και γλυπτική. Τα δύο πρόσωπα του δράματος, Παναγία και Ιησούς, είναι ‒ως επί το πλείστον‒ οι μοναδικοί πρωταγωνιστές μιας σκηνής όπου η ένταση του Πάθους είναι κάτι παραπάνω από συναισθηματικά ανιχνεύσιμη. Δεν θα πρέπει λοιπόν να ταυτίζουμε την Αποκαθήλωση ή Κατάβαση από τον Σταυρό, όπου απεικονίζονται και άλλα πρόσωπα, με την Πιετά όπου όλη η σκηνή «ανοίγεται» για να δεχτεί τον βαθύτατο πόνο της μητέρας για τον νεκρό γιο της. Το επεισόδιο αυτό, όπως τονίζουν και οι ιστορικοί της τέχνης, δεν αναφέρεται στα επίσημα, τα αναγνωρισμένα από την Εκκλησία, Ευαγγέλια, αλλά μνημονεύεται στα Απόκρυφα. Φαίνεται ότι το θέμα έχει τις ρίζες του στους αρχαίους πολιτισμούς και παραπέμπει στις ιεροτελεστίες της ταφής των Αιγυπτίων και στις μοιρολογίστρες που συμμετείχαν* καθώς και στην ελληνική μυθολογική παράδοση όπου το θέμα της πονεμένης μητέρας όπως η Νιόβη** ή η Ανδρομάχη, που θρηνούν για τα αδικοχαμένα παιδιά τους, έχουν αφήσει ανεξίτηλα ίχνη και στην τέχνη αυτήν καθαυτή αλλά και στη λογοτεχνία. Ο Οβίδιος, μάλιστα, στις Μεταμορφώσεις του χρησιμοποιεί τον όρο Mater orba (τεθλιμμένη, συντετριμμένη) για τη χαροκαμένη Εκάβη. Η Νιόβη, που θεωρείται το μυθολογικό αρχέτυπο της χαροκαμένης μητέρας, και άλλες ηρωίδες της μυθολογίας αφήνουν τη θέσης τους, στον χριστιανικό πλέον κόσμο, στη Mater dolorosa (πονεμένη μητέρα στα λατινικά), την Παναγία που ενέπνευσε με τον θρήνο Της τους μεγαλύτερους καλλιτέχνες από την Αναγέννηση μέχρι τι μέρες μας. Οι πιο παλιές Pietà βρίσκονται στην Ιταλία και τη Γερμανία και γνωρίζουν πραγματική άνθηση στον 14ο και 15ο αιώνα, για να φτάσουν στην αποθέωση με τη γνωστή σε όλους μας Pietà του Μιχαήλ Αγγέλου, που βρίσκεται στη βασιλική του Αγίου Πέτρου στο Βατικανό.

Από το Βατικανό στη Φλωρεντία

Ο Μιχαήλ Άγγελος είναι μόλις 25 ετών, το 1499, όταν ο Γάλλος καρδινάλιος Jean Bilieres de Lagraulas τού ζήτησε να φιλοτεχνήσει μια pietà για την εκκλησία του Αγίου Πέτρου. Είναι το πρώτο του γλυπτό της Mater dolorosa, για το οποίο λένε πως αφιέρωσε δύο ολόκληρα χρόνια από τη ζωή του. Ο καρδινάλιος του ζήτησε να βάλει όλη την τέχνη του για να γίνει «το ωραιότερο μαρμάρινο γλυπτό που θα μπορούσε να δει κανείς στη Ρώμη, τόσο τέλειο που κανείς άλλος μεγάλος καλλιτέχνης δεν θα μπορούσε να το ξεπεράσει». Έτσι και έγινε, μόνο που ο καρδινάλιος δεν αξιώθηκε να δει το έργο γιατί πέθανε το 1499! Σε αντίθεση με το μεσαιωνικό πρόσωπο της Παναγίας, κυριολεκτικά σκαμμένο από τον πόνο, ο αναγεννησιακός καλλιτέχνης επιλέγει να αποδώσει ένα πρόσωπο νεανικό στο οποίο διαφαίνεται η ελπίδα της Ανάστασης. Για το παράδοξο του νεαρού της ηλικίας υπάρχουν διάφορες ερμηνείες. Μια απ’ αυτές είναι πως η νιότη της συμβολίζει την αγνότητά της, καθώς ο ίδιος ο καλλιτέχνης φέρεται να είπε στον βιογράφο του Ασκάνιο Κοντίβι (Ascanio Condivi, Vita di Michelagnolo Buonarroti): Δεν ξέρεις ότι οι αγνές γυναίκες μένουν φρέσκες για πολύ περισσότερο χρόνο από αυτές που δεν είναι αγνές; Πόσο μάλλον στην περίπτωση της Παρθένου, που ποτέ δεν είχε βιώσει το παραμικρό λάγνο πάθος που μπορεί να άλλαζε το σώμα της; Φιλοτεχνημένη, όπως είπαμε, τον 15ο αιώνα, θεωρείται από τους ειδήμονες το πρώτο μεγάλο γλυπτό μπαρόκ αισθητικής πριν η καλλιτεχνική αυτή έκφραση φτάσει στο απόγειό της έναν αιώνα αργότερα.

Μια άλλη Pietà που αποδίδεται στον μεγάλο αυτόν καλλιτέχνη είναι η περίφημη Pietà di Palestrina (Πιετά Παλεστρίνα) που βρίσκεται σήμερα στη Φλωρεντία (Galleria dell’Accademia) δίπλα από τον Δαβίδ του. Εδώ τα πρόσωπα του δράματος είναι τρία, γιατί μεταξύ μητέρας και γιου παρεμβάλλεται και ο Ιωάννης, στην αγκαλιά του οποίου βρίσκεται το νεκρό σώμα του δασκάλου του, γεγονός που προσδίδει κάτι το «αιρετικό» στο μαρμάρινο αυτό σύμπλεγμα. Πολλοί ισχυρίζονται ότι το έργο είναι μάλλον από χέρι ανώνυμου μαθητή του γλύπτη καθώς προδίδεται από κάποιες ατέλειες στα πόδια του Ιησού. Οι μορφές όμως, έστω και αν είναι από μαθητή, φέρουν τη σφραγίδα του γίγαντα της τέχνης. 

Από τη Φλωρεντία στο Μιλάνο

Μια από τις πολλές περιγραφές της άλλης φλωρεντινής Pietà (σύγχρονης περίπου της προηγούμενης), που πολλοί δικαίως άλλωστε ισχυρίζονται πως θα έπρεπε να λέγεται Αποκαθήλωση, μας λέει: Το σώμα υποβαστάζουν η Μαρία Μαγδαληνή από αριστερά και η Παρθένος Μαρία από δεξιά, ενώ πίσω προβάλλει η φιγούρα του Νικόδημου (ή του Ιωσήφ τού από Αριμαθαίας) μυστηριώδης, υπερφυσική και θλιμμένη. Η όλη σύνθεση ξαφνιάζει τον παρατηρητή, με την ελευθερία που δείχνει να έχει πάρει ο καλλιτέχνης στη διαπραγμάτευση των θεμάτων της προοπτικής. Ο Νικόδημος, στον οποίο ο Μιχαήλ Άγγελος έχει δώσει τα δικά του χαρακτηριστικά, επιβάλλεται με τις διαστάσεις του πάνω στις άλλες φιγούρες του έργου, ενώ η Μαρία Μαγδαληνή χάνεται σχεδόν κάτω από το χέρι του Χριστού. Πρόκειται για την περίφημη Pietà Bandini με τις τέσσερις μορφές που ο Μιχαήλ Άγγελος άρχισε στα εβδομήντα πέντε χρόνια του και απ’ ό,τι φαίνεται την προόριζε για δικό του ταφικό μνημείο. Όπως και να έχει το πράγμα, η μέθεξη αυτή του καλλιτέχνη στη σκηνή του θρήνου καθιστά το έργο όχι μόνο πιο μυστηριώδες αλλά και πιο ανθρώπινο συνάμα καθότι πλανάται η ιδέα του θανάτου, η θλίψη μπροστά στο αναπότρεπτο και η σύνδεσή τους με την ίδια τη θυσία του Χριστού. Το έργο βρίσκεται σήμερα στο Museo dell’Opera del Duomo ενώ το κύκνειο άσμα του καλλιτέχνη, η Pietà Rondanini (Πιετά Ροντανίνι, από τη συλλογή του μαρκήσιου Ροντανίνι), βρίσκεται στο Μιλάνο, στο Castello Sforzesco (Κάστρο των Σφόρτσα). Στο μαρμάρινο έργο, που περιορίζεται όπως και εκείνο της νεότητας (Πιετά του Βατικανού) στις δύο μορφές, βρήκε ο θάνατος τον Μιχαήλ Άγγελο! Ξέρουμε με βεβαιότητα από ένα γράμμα του γλύπτη και ζωγράφου Daniele da Voltera στον Leonardo Buonarroti, ανεψιό του Μιχαήλ Αγγέλου, ότι έξι μέρες πριν από τον θάνατό του, στις 18 Φεβρουαρίου 1564, ο τελευταίος εργαζόταν ακόμη με όσες δυνάμεις του είχαν απομείνει για τον ύστατο αυτόν θρήνο. Βαθύτατα μυστικιστικό, το τελευταίο αυτό έργο φέρνει ακόμη πιο κοντά τον καλλιτέχνη, όπως και τον σημερινό θεατή, με το θείο Πάθος και μαρτυρεί για έναν δημιουργό που έχει πλέον «αρνηθεί τα εγκόσμια και η σκέψη του επικεντρώνεται στο θείο», όπως πολύ σωστά επισημαίνει ο ιστορικός της τέχνης Antony Blunt. Με την Pietà Rondanini και την εμφανή στροφή του στο γοτθικό ύφος, ο Μιχαήλ Άγγελος αποτυπώνει στο μάρμαρο τον ωραιότερο ίσως θρήνο της Παναγίας.

 * Εικάζεται ότι η μορφή του αιγυπτιακού γλυπτού (τερακότα) είναι η Ίσις που θρηνεί τον θάνατο του Όσιρι.

** Το μαρμάρινο γλυπτό του Hippolyte Lefèbvre (1897) μαρτυρεί για τις ομοιότητες του θρήνου της μητέρας στην τέχνη τόσο στη θρησκευτική όσο και στη μυθολογική έμπνευση.