Για το πόσα μυθιστορήματα έχουν γραφτεί με θέμα την αριστουργηματική προσωπογραφία της Τζοκόντα, που φιλοτέχνησε ο Λεονάρντο ντα Βίντσι και που σήμερα βρίσκεται σε θέση περίοπτη στο Μουσείο του Λούβρου, δεν χρειάζεται να το υπενθυμίσουμε· ούτε, άλλωστε, και τη γοητεία που ο πίνακας ασκεί σε μικρούς και μεγάλους. Ένα πέρασμα από την αίθουσα του μουσείου στην οποία βρίσκεται τοποθετημένη η μεγάλη κυρία με το αινιγματικό χαμόγελο φτάνει για να πεισθεί ο οποιοσδήποτε. Από το πρωί ίσαμε το βράδυ χιλιάδες άτομα, απ’ όλον τον κόσμο, συνωστίζονται εκστατικοί μπροστά στο έργο του Λεονάρντο προσπαθώντας να καταλάβουν πώς μια ζωγραφιά -για να το πούμε με λόγια απλά- κατάφερε να γίνει ο μεγαλύτερος μύθος της ιστορίας της τέχνης. Η διασημότητα της αυτής εξοχότητας της Μόνα Λίζα θα ωθήσει έναν από τους πιο γνωστούς καλλιτέχνες της Ποπ Αρτ, τον Άντι Γουόρχολ, να τη συγκρίνει –ούτε λίγο ούτε πολύ– με την Κόκα Κόλα! Και δεν έχει άδικο, αν κρίνει κανείς από τα χιλιάδες εμπορικά προϊόντα (από τρόφιμα μέχρι είδη ένδυσης) πάνω στα οποία βρίσκεται αποτυπωμένη η μορφή της ή η μορφή του, όπως θα ισχυρίζονταν κάποιοι άλλοι. Αθώος (την εποχή εκείνη δεν είχε ακόμη τεθεί το θέμα του ανδρικού μοντέλου) αλλά και προκλητικός συνάμα, ο Γάλλος πρωτοποριακός καλλιτέχνης Marcel Duchamp οικειοποιείται, το 1919, το έργο του Ντα Βίντσι προσθέτοντας, στη λεπταίσθητη ύπαρξη, μουστάκι και τραγίσιο γένι! Ο ίδιος ο Duchamp εξηγεί την παρέμβασή του αυτήν, του 1919, λέγοντας: «[…] Η Τζοκόντα αυτή με το μουστάκι και το τραγίσιο γένι είναι ένας συνδυασμός ready-made (έργο τέχνης το οποίο ήδη υπάρχει και πάνω στο οποίο γίνονται επεμβάσεις) και εικονοκλαστικού ντανταϊσμού (πρωτοποριακό καλλιτεχνικό κίνημα). Το αυθεντικό έργο μου, το πρωτότυπο, εν ολίγοις, ready-made μου δεν είναι παρά μια φτηνή χρωμολιθογραφία, 8×5 ίντσες, στο πίσω μέρος της οποίας έβαλα τέσσερα κεφαλαία γράμματα που αν τα διαβάσει κανείς σύμφωνα με το γαλλικό αλφάβητο συνθέτουν ένα τολμηρότατο αστείο για την Τζοκόντα». Έτσι ο Duchamp, δίχως να το θέλει, γίνεται προφήτης για όλα όσα θα συμβούν περίπου έναν αιώνα αργότερα, όταν ο Ιταλός Silvano Vincenti, πρόεδρος της Εθνικής Επιτροπής για την Αξιοποίηση των Αγαθών της Πολιτιστικής Κληρονομιάς, δήλωσε μπροστά στους εκπροσώπους του διεθνούς Τύπου πως η Τζοκόντα δεν ήταν άλλος από τον νεαρό πολυαγαπημένο βοηθό του Λεονάρντο, τον Gian Giacomo Caprotti, γνωστό ως Salaï (μικρός διάβολος ή παιδί του διαβόλου). Η υπόθεση Τζοκόντα αρχίζει και πάλι να παίρνει διαστάσεις αστυνομικού μυθιστορήματος!
Ο μαθητής και ο δάσκαλος
Ο Ντα Βίντσι συνάντησε για πρώτη φορά τον νεαρό Σαλάι, το 1490, στο Μιλάνο και φαίνεται ότι η περίεργη «άφυλη» ομορφιά του αγοριού εντυπωσίασε τον δάσκαλο που, όπως όλοι οι μεγάλοι καλλιτέχνες της Αναγέννησης, μια ολόκληρη ζωή αναζητούσε το αισθητικό ιδεώδες του. Έκτοτε η ζωή του μικροαπατεώνα Σαλάι συνδέεται άρρηκτα με εκείνη του «γίγαντα» της τέχνης. Γίνεται, ο βοηθός του, το μοντέλο του, ο θετός γιος του και για ορισμένους βιογράφους ο εραστής του. Se non è vero è ben trovato… Ο υποστηρικτής της θεωρίας της Τζοκόντα-Σαλάι, ο Vincenti, προβάλλει αδιάσειστα επιχειρήματα διαβεβαιώνοντας ότι κάτω από την ανάγνωση του μεγεθυντικού φακού διέκρινε, ούτε λίγο ούτε πολύ, στις κόρες των ματιών της Μόνα Λίζα σύμβολα τα οποία του επιτρέπουν να τεκμηριώσει την άποψή του: τα γράμματα L στο δεξιό και S στο αριστερό τα οποία κατάφερε να διαβάσει, δεν μπορεί να είναι τίποτα άλλο παρά τα αρχικά του Λεονάρντο και του Σαλάι! Οι δηλώσεις αυτές θα μπορούσαν να πυροδοτήσουν τη συγγραφή ουκ ολίγων μυθιστορημάτων αν το Μουσείο του Λούβρου, ιδιοκτήτης του πίνακα, δεν έδινε κάποιες σοβαρότερες, από επιστημονική άποψη, εξηγήσεις δηλώνοντας ότι κανένα απολύτως κωδικό γράμμα δεν υπάρχει στα μάτια της ωραίας και ότι αυτά τα οποία ο Vincenti ερμήνευσε ως σημάδια μυστικά δεν είναι παρά τα σκασίματα της χρωματικής ύλης πάνω στο ξύλο· το έργο, εν ολίγοις, του χρόνου. Για τον απλό παρατηρητή η μόνη απτή πραγματικότητα είναι τρεις πίνακες που εάν τους δει τον έναν δίπλα στον άλλον, σίγουρα θα αισθανθεί κάπως αμήχανα. Ο πρώτος είναι το μήλον της Έριδος, η ίδια η Τζοκόντα, ο δεύτερος ο Άγιος Ιωάννης, για τον οποίο γνωρίζουμε ότι το μοντέλο ήταν ο Σαλάι, και ο τρίτος το ίδιο το πορτρέτο του Σαλάι, του «μικρού διαβόλου» . Ο καθένας μας μπορεί να προβεί σε προσωπικές αποτιμήσεις, κρίνοντας (ας το ομολογήσουμε) από την κάποια ομοιότητά τους…
Το θρίλερ
Η πεποίθηση πως η κυρία με το αινιγματικό χαμόγελο ήταν η Lisa Gherardini del Giocondo, σύζυγος ενός πλούσιου έμπορου από τη Φλωρεντία οφείλεται, εν πολλοίς, στον ζωγράφο Βαζάρι που συνέγραψε τους βίους των καλλιτεχνών της εποχής του. Η ταυτότητα θεωρήθηκε, όπως θα λέγαμε σήμερα, δεδομένη. Από πολύ νωρίς όμως άρχισαν οι αμφισβητήσεις και έτσι το μυστήριο αλλά και η υστερία γύρω από την Τζοκόντα συνεχίζονται μέχρι σήμερα. Υπεύθυνοι του Λούβρου δηλώνουν ότι φτάνουν ακόμη στο μουσείο ερωτικά γράμματα που απευθύνονται στη Μόνα Λίζα. Περίτρανη απόδειξη για τα πάθη που μπορεί να εμπνεύσει η τέχνη! Και σαν να μην έφταναν όλα αυτά, τρεις Ιταλοί αρχαιολόγοι αποφάσισαν να «ενταχθούν», όπως μπορούσαν, στο σενάριο του θρίλερ Μόνα Λίζα ανακοινώνοντας ότι βρήκαν τα οστά της Lisa Gherardini (το υποτιθέμενο μοντέλο της Τζοκόντα) κατά τη διάρκεια των ανασκαφών τους κοντά στο μοναστήρι της Αγίας Ούρσουλας στη Φλωρεντία. Στις 9 Αυγούστου του φετινού καλοκαιριού ανοίχτηκε ο οικογενειακός τάφος του Francesco del Giocondo (σύζυγος της Lisa Gherardini, εξ ου και το όνομα Gioconda) και έδωσε νέες ελπίδες για μια οριστική πλέον ταύτιση. Οι ειδικοί κρίνουν ότι με τα επιστημονικά μέσα τα οποία διαθέτουν σήμερα (κυρίως αναλύσεις DNA) θα καταφέρουν, μελετώντας τα οστά της οικογενείας, να εντοπίσουν τον σκελετό και το κρανίο της πολυπόθητης κυρίας για να «σκιαγραφήσουν», στη συνέχεια, το πορτρέτο της και να το συγκρίνουν με εκείνο του Λούβρου. Απομένει πλέον να περιμένουμε τα αποτελέσματα των επίμονων και, κατά την άποψή μας, ματαιόδοξων αυτών ερευνών που σίγουρα θα ικανοποιήσουν τους περίεργους, αλλά δεν έχουν να προσφέρουν το παραμικρό στον μεγάλο μύθο της ζωγραφικής που ακούει στο όνομα Μόνα Λίζα.
