Η έννοια του Χρόνου, κατ’ εξοχήν φιλοσοφική, άρχισε από πολύ νωρίς να βασανίζει τον σκεπτόμενο άνθρωπο. Μία από τις πιο ενδιαφέρουσες μυθολογικές προσωποποιήσεις του είναι και ο ημέτερος Κρόνος που καταβροχθίζει τα τέκνα του. Δεν θα σταθούμε όμως σήμερα στις φιλοσοφικές αποτιμήσεις ούτε στον φόβο που ο Χρόνος μάς εμπνέει, αλλά στον τρόπο με τον οποίο ο άνθρωπος προσπάθησε να τον εκλογικεύσει και να τον «δαμάσει», τρόπον τινά, σύμφωνα με τα μέσα τα οποία διέθετε. Παρακολουθώντας τις εναλλαγές της νύχτας και της ημέρας, εκείνες των εποχών και της βλάστησης το έλλογο ον προσλαμβάνει την έννοια του χρόνου και δημιουργεί, με την πάροδο του τελευταίου, συστήματα καθορισμού. Το έντυπο που δωρίζουμε κατά τη διάρκεια των εορτών και στο οποίο περιγράφονται οι μήνες και οι μέρες του έτους με πρόσθετες πληροφορίες, όπως οι θρησκευτικές εορτές, η ανατολή και η δύση του ήλιου κ.λπ., είναι καρπός μακραίωνης αναζήτησης και πρακτικής της διαχείρισης του καιρού που περνά και συσχετίζεται άμεσα με τη ζωή μας, είναι η προσπάθεια της «χαρτογράφησης» μιας έννοιας αφηρημένης με την οποία ο άνθρωπος κατάλαβε, από πολύ νωρίς, ότι θα έπρεπε να συνυπάρξει.
Ήλιος και φεγγάρι
Σε όλους τους πολιτισμούς οι εναλλαγές μέρας και νύχτας μοιάζει να είναι ο βασικός κανόνας της μέτρησης του χρόνου που περνά. Η μετάβαση από το φως στο σκοτάδι, η περιστροφή, με άλλα λόγια, του πλανήτη μας, ήταν αυτό που τράβηξε την προσοχή και έτσι άρχισαν οι πρώτες ημερολογιακές καταγραφές. Οι Έλληνες, οι Αιγύπτιοι, οι Πέρσες, οι Χαλδαίοι, οι Σύριοι, έχουν όλοι τα ημερολογιακά συστήματά τους. Από τον Ηρόδοτο, για παράδειγμα, μαθαίνουμε πως […] οι Αιγύπτιοι επινόησαν το έτος, χωρίζοντας τις εποχές σε δώδεκα μέρη. Αυτά, λένε, τα επινόησαν παρατηρώντας τα άστρα. Ρύθμισαν το πράγμα πολύ πιο σοφά από τους Έλληνες κατά τη γνώμη μου. Οι Έλληνες σε κάθε τρίτο έτος παρεμβάλλουν έναν εμβόλιμο μήνα για χάρη των εποχών, ενώ οι Αιγύπτιοι κάνοντας τους δώδεκα μήνες τριάντα ημερών προσθέτουν σε κάθε έτος πέντε ημέρες συμπληρωματικές και έτσι ο κύκλος των εποχών συμπληρώνεται κι επανέρχεται στο ίδιο σημείο. Περίπλοκα και με διαφορές τα μεν από τα δε, τα συστήματα αυτά των αρχαίων πολιτισμών, θα μπουν σε τάξη, πολλούς αιώνες αργότερα, από τον αστρονόμο Ζοζέφ Σκάλιζερ (1540-1609), τον πατέρα της χρονολογίας. Στην Αρχαία Ελλάδα −για να επανέλθουμε στα δικά μας− κάθε πολιτεία είχε και το δικό της σύστημα: Αθήνα, Ολυμπία, Δελφοί ξεκινούν το ημερολογιακό έτος τους με το θερινό ηλιοστάσιο, η Μακεδονία με το χειμερινό και το Άργος με την εαρινή ισημερία.*
Όσο για τη μακρινή Κίνα, τις πρώτες σοβαρές πληροφορίες που έχουμε για το ημερολογιακό σύστημά της τις οφείλουμε στον ιησουίτη Αντουάν Γκομπίλ, που έμεινε στην Άπω Ανατολή από το 1723 έως το 1759 και μας κατέλειπε μια Πραγματεία της Κινεζικής Αστρονομίας. Το ημερολόγιο των Κινέζων ήταν βασισμένο τόσο στον Ήλιο όσο και στη Σελήνη και περιελάμβανε δώδεκα ή δεκατρείς μήνες των 29 ή 30 ημερών. Ο Γκομπίλ καταφέρνει, βάσει των ημερολογιακών αυτών δεδομένων, να βάλει σε χρονολογική τάξη τους αυτοκράτορες της Κίνας, ούτε λίγο ούτε πολύ, από το 2600 π.Χ. Όσο για τους Μάγια, που ο λαμπρός πολιτισμός τους αναπτύχθηκε στην Κεντρική Αμερική (Μεξικό, Γουατεμάλα…), ή τους Αζτέκους, φτάνει μόνον να δει κανείς τον Μονόλιθο της Πέτρας του Ήλιου ή κάμποσα φύλλα από έναν κώδικα (Codex Borbonicus) που βρίσκεται σήμερα στη Βιβλιοθήκη του Γαλλικού Κοινοβουλίου για να καταλάβει πως, παρά τα ωραία σύγχρονα ημερολόγιά μας, επιτραπέζια ή επιτοίχια, δεν είναι δυνατόν να καυχηθούμε πως, στις μέρες μας, ανακαλύψαμε την «αισθητική» του Χρόνου.
Καμιά φορά, όμως, η ιστορία έχει και τα απρόβλεπτά της, τις εκπλήξεις που έρχονται δίχως αναζήτηση και ταράζουν τα λιμνάζοντα ύδατα πείθοντάς μας, μια ακόμη φορά, πως τίποτα δεν είναι απλό! Στη συγκεκριμένη περίπτωση η τυχαία ανακάλυψη ήρθε να προσθέσει μιαν ακόμη λαμπρή σελίδα στην ιστορία του Ημερολογίου. Τον Νοέμβριο του 1897 ένας γεωργός, ονόματι Αλφόνς Ρου, σκάβοντας στο χωράφι του (στο χωριό Κολινί στη Γαλλία), βρήκε σε βάθος περίπου τριάντα εκατοστών από την επιφάνεια της γης 550 μπρούντζινα κομμάτια. Η αποκατάστασή τους, από τους ειδικούς, έδειξε πως επρόκειτο για δύο διαφορετικά αντικείμενα: ένα άγαλμα του θεού Άρη (περίπου 400 κομμάτια) και ένα ημερολόγιο (149 κομμάτια, από τα οποία τα 120 έφεραν επιγραφές). Η μεγάλη έκπληξη ήταν το ημερολόγιο που, αν και ελλιπές, μαρτυρούσε με ενάργεια τις αστρονομικές γνώσεις των κελτικών φυλών της Γαλατίας. Όπως η Αφροδίτη της Μήλου, έτσι και το ημερολόγιο πήρε το όνομα του τόπου στον οποίον βρέθηκε και είναι σήμερα τοις πάσι γνωστό ως Ημερολόγιο του Κολινί (βλ. κεντρική φωτογραφία). Πρόσφατες ανασκαφές επέτρεψαν να βρεθούν και άλλα σπαράγματα ενώ οι ειδικοί κατάφεραν να το «ανασυστήσουν» και να του δώσουν την πρωταρχική μορφή του. Η αναγραφή των δώδεκα μηνών πάνω στις πλάκες και ο χαρακτηρισμός του καθενός −anmatu λέγονται οι μήνες των 29 ημερών και matu εκείνοι των τριάντα− καθώς και πολυάριθμα άλλα στοιχεία είναι πηγές πολύτιμες που συγκλίνουν με τις τελευταίες επιστημονικές απόψεις, οι οποίες θέλουν τους Κέλτες της Γαλατίας λαό φιλοσόφων! Μαθαίνουμε πως ο κέλτικος αιώνας αντιστοιχεί σε περίπου τριάντα δικά μας χρόνια και πως η αλλαγή της ημερομηνίας (με τη σύγχρονη έννοια) γίνεται την ώρα που δύει ο ήλιος. Χάρη στη μελέτη του Ημερολογίου του Κολινί επιβεβαιώνεται, όπως φαίνεται, και ο Πλίνιος ο πρεσβύτερος, ο οποίος λέει στη Φυσική Ιστορία του ότι οι Γαλάτες ξεκινούσαν τον μήνα τους την έκτη μέρα της ανοδικής πορείας της σελήνης, όταν δηλαδή είναι ορατή κατά το ένα τέταρτό της. Αυτά και άλλα πολλά θα μπορούσαμε να πούμε για τα ημερολόγια, που είναι ένα από τα πιο περίπλοκα θέματα του πολιτισμού όσο απλά κι αν φαίνονται σήμερα με τις ωραίες φωτογραφίες και το γυαλιστερό χαρτί τους. Πίσω απ’ όλα αυτά κρύβονται επιμελώς δύο μεγάλες επιστήμες, η αστρονομία και τα μαθηματικά.
* Ηλιοστάσιο: χρονική στιγμή κατά την οποία ο άξονας της Γης εμφανίζεται στραμμένος όσο περισσότερο προς ή μακριά από τον Ήλιο.
* Ισημερία: είναι το φαινόμενο κατά το οποίο η διάρκεια της ημέρας και της νύχτας είναι ίσες.
