Απόκριες ονομάζονται οι τρεις εβδομάδες πριν από τη Μεγάλη Σαρακοστή. Ταυτίζονται με την περίοδο του Τριωδίου, μια κινητή περίοδο στην Ορθόδοξη Χριστιανική παράδοση.

Εβδομήντα ημέρες πριν από την Κυριακή του Πάσχα ανοίγει το Τριώδιο, που πήρε το όνομά του από το ομώνυμο εκκλησιαστικό βιβλίο, στο οποίο περιλαμβάνονται οι ύμνοι που ψάλλονται κατά τη διάρκεια της  συγκεκριμένης  αυτής περιόδου. Οι πλείστοι από τους ύμνους αυτούς έχουν μόνον τρεις ωδές, σε αντίθεση με τους άλλους της Ορθοδόξου Εκκλησίας οι οποίοι έχουν εννέα. Έτσι προέκυψε και η ονομασία που στις μέρες μας περισσότερο παραπέμπει μάλλον σε γιορτές και διασκεδάσεις παρά σε ευλαβικές προσευχές.

Ας πάρουμε όμως τα πράγματα από την αρχή: η περίοδος του Τριωδίου είναι η εκκλησιαστική περίοδος των δέκα εβδομάδων, που ξεκινά από την Κυριακή του Τελώνου και Φαρισαίου και φτάνει μέχρι και το Μεγάλο Σάββατο. Μέσα στην περίοδο αυτήν περιλαμβάνεται η Μεγάλη Σαρακοστή και, φυσικά, η Μεγάλη Εβδομάδα.

Την πρώτη εβδομάδα του Τριωδίου γίνεται «κατάλυση στα πάντα» (όπως μαθαίνουμε από τις εκκλησιαστικές πηγές), δηλαδή καταναλώνονται δίχως περιορισμούς όλα τα φαγητά, ακόμα και την Τετάρτη και Παρασκευή. Αυτός είναι και ο λόγος για τον οποίο η εβδομάδα αναφέρεται και ως «ελεύθερη» ή «απολυτή».

Τη δεύτερη εβδομάδα του Τριωδίου γίνεται επίσης «κατάλυση στα πάντα» όλες τις ημέρες εκτός Τετάρτης και Παρασκευής που θα πρέπει να απέχουμε ακόμα και από το λάδι. Η Πέμπτη της δεύτερης αυτής εβδομάδας είναι η γνωστή μας Τσικνοπέμπτη, κατά την οποία καταναλώνονται μεγάλες ποσότητες κρέατος. Είναι και η τελευταία μέρα που ο «καλός χριστιανός»  θα το έχει στο τραπέζι του, για να το γευτεί ξανά μόνον όταν θα σημάνουν οι πασχαλινές καμπάνες.

Η τρίτη εβδομάδα του Τριωδίου είναι αυτή της Τυροφάγου ή Τυρινής. Όλες τις ημέρες γίνεται κατάλυση στα γαλακτοκομικά προϊόντα, στα αυγά, στα ψαρικά κ.ά., αλλά απαγορεύεται κρεοφαγία.

Την επομένη της τρίτης και τελευταίας Κυριακής της Αποκριάς, την Καθαρά Δευτέρα δηλαδή, αρχίζει η περίοδος της Μεγάλης Σαρακοστής, της νηστείας των σαράντα ημερών πριν από το Πάσχα.

Το Τριώδιο αρχίζει με την Κυριακή -όπως προαναφέραμε- του Τελώνου και Φαρισαίου που θα προετοιμάσει τους πιστούς για την προ του Πάσχα κάθαρση ηθική και πνευματική: «Πας ο υψών εαυτόν ταπεινωθήσεται, ο δε ταπεινών εαυτόν υψωθήσεται» είναι το ηθικό δίδαγμα του Ευαγγελίου (κατά Λουκά) που διά στόματος Ιησού κηρύττει την αξία της ταπεινοφροσύνης με την παραβολή του Τελώνη και του Φαρισαίου. Δύο ηθικά αντίθετοι χαρακτήρες: ο αλαζών Φαρισαίος απέναντι στον Τελώνη, ο οποίος έχει πλήρη συναίσθηση των ανθρωπίνων αδυναμιών και αμαρτιών του.

Τη δεύτερη εβδομάδα το Ευαγγέλιο (κατά Λουκάν και αυτό), με την παραβολή του Ασώτου υιού, προτρέπει για  συγχώρεση και μετάνοια ενώ την τρίτη Κυριακή, τη λεγόμενη «της Απόκρεω» (η τελευταία δηλαδή ημέρα κρεοφαγίας), διαβάζεται η περικοπή από το κατά Ματθαίον Ευαγγέλιο που αναφέρεται στη Δευτέρα Παρουσία και την κρίση που θα ακολουθήσει, παροτρύνοντας τους πιστούς να είναι ενάρετοι κατά τη διάρκεια της επίγειας ζωής τους.

Οι τρεις πρώτες αυτές ευαγγελικές αναγνώσεις είναι σαφέστατα η έκφραση της χριστιανικής ηθικής που θα πρέπει ο πιστός να σεβαστεί για να κατανοήσει λίγο καιρό αργότερα καθαρός τη καρδία το μήνυμα της Ανάστασης. Η θρησκευτική, όμως, αυστηρότητα μετριάζεται -για να μην πούμε αφανίζεται- από τις εορταστικές εκδηλώσεις που κορυφώνονται την τρίτη εβδομάδα του Τριωδίου με καρναβάλια, χορούς και μεταμφιέσεις, πάνδημοι εορτασμοί βαθιά ριζωμένοι στη λαϊκή παράδοση. Να θυμίσουμε ότι ο πατέρας της ελληνικής λαογραφίας, Νικόλαος Πολίτης, γράφει, ότι τα αποκριάτικα έθιμα έχουν τις ρίζες τους στα Λουπερκάλια των αρχαίων Ρωμαίων, που άρχιζαν στις 15 Φεβρουαρίου και γιόρταζαν τη γονιμότητα της γης και των ζώων.

Μάχη του Καρναβαλιού και Σαρακοστής

Παγανιστικά κατάλοιπα λοιπόν των ρωμαϊκών Λουπερκαλίων και Σατουρναλίων, μακρινός απόηχος των βακχικών και διονυσιακών εορτών, οι σημερινές αποκριάτικες εκδηλώσεις είναι απλώς η άλλη όψη του νομίσματος που με τρόπο θαυμαστό περιγράφει ένας από τους μεγαλύτερους ζωγράφους, ο Πίτερ Μπρίγκελ (ή Μπρέγκελ) ο πρεσβύτερος στον πίνακά του Μάχη του Καρναβαλιού και Σαρακοστής.

«Τρεις αιώνες πριν απ’ αυτόν [τον Μπρέγκελ], που στη διάρκειά τους η Εκκλησία είχε ορίσει «ότι τις παραμονές εορτών δεν θα επιτρέπονται μέσα στις εκκλησίες αυτοί οι χοροί θεάτρου, αυτές οι ανάρμοστες διασκεδάσεις, αυτές οι συγκεντρώσεις τραγουδιστών κι αυτά τα κοσμικά τραγούδια που προτρέπουν την ψυχή των ακροατών στην αμαρτία» (Σύνοδος της Αβινιόν, 1209). Είχε ακόμα απαγορέψει «τις συγκεντρώσεις γυναικών για χορό και τραγούδι, τη χορήγηση άδειας εισόδου σε νεκροταφεία ή άλλους καθαγιασμένους χώρους, όσος κι αν είναι ο σεβασμός προς τα έθιμα, στις μοναχές να προΐστανται σε λιτανείες που κάνουν με χορούς και τραγούδια τον γύρο των εκκλησιών και των παρεκκλησιών τους, ούτε μέσα στο ίδιο τους το μοναστήρι ούτε άλλου, πράγμα που άλλωστε θεωρούμε ότι δεν πρέπει να επιτρέπεται ούτε στους λαϊκούς. Διότι, κατά τον άγιο Γρηγόριο, προτιμότερο είναι την Κυριακή να καλλιεργείς τη γη, παρά να παίρνεις μέρος στους χορούς αυτούς» (Σύνοδος του Παρισιού, 1212). Είχε υποχρεώσει «τους ιερείς ν’ απαγορεύουν με ποινή αφορισμού τις συγκεντρώσεις για χορό και τραγούδι μέσα στις εκκλησίες ή στα νεκροταφεία […]. Και αν διάφοροι οργανώσουν χορούς μπροστά στους ναούς των αγίων, να υποβληθούν, εφόσον μετανοήσουν, σε εξιλασμό επί τρία χρόνια» (Σύνοδος του Μπαγιέ, αρχές του 14ου αιώνα) ».*

Η Εκκλησία εδραιώνεται και επιβάλλει μια νέα τάξη πραγμάτων στους πιστούς, αλλά ακόμη και όταν ο Διόνυσος γίνεται Χριστός (απλουστεύουμε για να αποφύγουμε περαιτέρω αναλύσεις) ο άνθρωπος  έχει ανάγκη να «μεταφράσει» σε γιορτή αυτό που πιστεύει. Έτσι σε πολλά μέρη της Ελλάδας, το βράδυ της τελευταίας Κυριακής γίνονταν στα σπίτια μεγάλα φαγοπότια που έκλειναν με χορούς, τραγούδια αλλά και πολλούς υπαινικτικούς αστεϊσμούς:

«Τις μεγάλες αποκριές/ που χορεύουν οι γριές/ σαν τομάρια σαν προβιές/ και μια γριά μονοδοντού/ άντρα γύρευε η πορδού», λέει το λαϊκό άσμα. Ο σοφός λαός μας κατάφερε να συνδυάσει την παγανιστική παράδοση με τη χριστιανική πίστη και να κάνει τις δικές του Απόκριες όπως ακριβώς τις χρειαζόταν. Στο Σοχό της Θεσσαλονίκης, για παράδειγμα, εμφανίζονται μέχρι σήμερα οι Κουδουνοφόροι που προτείνουν ένα δρώμενο σχετικό με τη γονιμότητα της γης ή κατ’ άλλους με τον έρωτα.

Τις Απόκριες, η κορύφωση των εκδηλώσεων γίνεται το τριήμερο πριν από την Καθαρά Δευτέρα, όπου πραγματικά η Πάλη του Καρναβαλιού και Σαρακοστής δεν αφήνει περιθώρια για άλλες ενασχολήσεις. Ποιος θα κερδίσει, ποιος θα νικήσει; Κανείς δεν το ξέρει, το μόνο σίγουρο είναι αυτό που λέει το τραγούδι: «Τ’ ακούτε τι παράγγειλε η Καθαρή Δευτέρα. Πέθανε ο κρέος πέθανε, ψυχορραγεί ο τύρος, σηκώνει ο πράσος την ουρά και ο κρέμμυδος τα γένια».

Καλή Σαρακοστή σε όλους σας.

*Το απόσπασμα είναι από το βιβλίο Θόρυβοι του Jacques Attali.  Εκδόσεις Κέδρος, μετ. Ντενίζ Ανδριτσάνου.