Η οικογένεια ως χώρος μάθησης είναι ο σημαντικότερος όλων. Στην παραδοχή αυτή καταλήγουν ήδη εδώ και 50 χρόνια διεθνείς παιδαγωγικές και ψυχολογικές έρευνες. Όταν μιλάμε για την ενίσχυση της παιδαγωγικής ανάπτυξης και των παιδικών ικανοτήτων, η συμβολή του οικογενειακού περιβάλλοντος είναι η πλέον καθοριστική. Το Τaλκ εξετάζει τα θετικά αποτελέσματα που έχει μια στενή και γεμάτη εμπιστοσύνη παιδαγωγική συνεργασία μεταξύ γονέων και σχολείου, συζητώντας με τον διεθνώς διακεκριμένο καθηγητή Βασίλειο Φθενάκη, κάτοχο πέντε διδακτορικών τίτλων, σύμβουλο σε θέματα εκπαίδευσης και οικογένειας της γερμανικής κυβέρνησης και επιστημονικό υπεύθυνο μιας σειράς από πρωτοποριακά προγράμματα που αφορούν στην έρευνα της παιδικής ηλικίας, στη μόρφωση των παιδιών προσχολικής ηλικίας και στην ανάπτυξη του σύγχρονου γερμανικού εκπαιδευτικού συστήματος.

Η σημασία της προσχολικής αγωγής 

Μεταπολεμικά –και ιδιαίτερα από το τέλος του 1970– στον χώρο της παιδείας επικράτησαν οι απόψεις των δομιστών, όπως του Jean Piaget. Η αντίληψή τους σχετικά με την παιδική ανάπτυξη και μάθηση οδήγησε, γενικότερα, σε μια υποτίμηση των μαθησιακών ικανοτήτων του παιδιού. Όμως, όπως εξηγεί ο δρ Φθενάκης, τα τελευταία είκοσι χρόνια, τα ευρήματα της αναπτυξιακής ψυχολογίας μάς οδηγούν σε μια αναθεώρηση των βασικών αρχών μάθησης και μας αναγκάζουν να επαναξιολογήσουμε τις μαθησιακές ικανότητες των παιδιών προσχολικής ηλικίας.

Σήμερα, λοιπόν, υιοθετείται ολοένα και πιο συχνά η άποψη ότι το παιδί, ήδη από τη γέννησή του, είναι σε θέση να συνδομεί την ανάπτυξη και τη μάθησή του. Στο τέλος του πρώτου χρόνου της ζωής τους είναι ικανό να κατανοεί την πρόσθεση και την αφαίρεση και να πειραματίζεται με διάφορα αντικείμενα, ενώ κατά τη διάρκεια του δεύτερου χρόνου μπορεί να αναπτύσσει την ενσυναίσθηση, απαραίτητη προϋπόθεση για σύνθετες διαδικασίες μάθησης. Συνεπώς, η προσχολική ηλικία θεωρείται πλέον το θεμέλιο της μαθησιακής πορείας και της ανάπτυξης του παιδιού και επαναξιολογείται η σημασία της προσχολικής αγωγής.

Στο πλαίσιο αυτό, επιτελούνται σημαντικές αλλαγές στα σύγχρονα εκπαιδευτικά συστήματα: η απλή απόκτηση και μετάδοση γνώσης δεν αποτελεί πλέον τον κεντρικό σκοπό τους. Αντίθετα, εστιάζουν στη στήριξη και ενίσχυση της ανάπτυξης και των βασικών ικανοτήτων του παιδιού, ενώ ταυτόχρονα αποδέχονται ότι η προσφορά της οικογένειας (και των εξωσχολικών μαθησιακών χώρων) είναι σημαντικότερη από εκείνη του εκπαιδευτικού συστήματος.

Η οικογένεια ως χώρος παιδείας 

Ο δρ Φθενάκης τονίζει ότι, σύμφωνα με τα τελευταία πορίσματα της αναπτυξιακής ψυχολογίας και των νευροεπιστημών, οι βασικές ικανότητες του ανθρώπου αναπτύσσονται πολύ νωρίς. Ένα βρέφος πέντε μηνών έχει μπει ήδη στη διαδικασία κοινωνικοποίησης. Πώς μπορεί να αρχίσει να μαθαίνει; Με διάφορους τρόπους. Για παράδειγμα, κατά τη διάρκεια του πρωινού, βρίσκονται επάνω στο τραπέζι αντικείμενα με διαφορετικά χρώματα, σχήματα και μεγέθη. Αυτό αποτελεί μια σημαντική ευκαιρία για την ενίσχυση πρώιμων μαθηματικών εννοιών. Όταν η μητέρα ή ο πατέρας ανοίγουν τον φούρνο, όταν βράζουν νερό, όταν χρησιμοποιούν συσκευές, όπως το μίξερ, προσφέρουν στο παιδί τους εξαιρετικά ενδιαφέρουσες μαθησιακές ευκαιρίες, ώστε εκείνο να κατανοήσει φυσικά φαινόμενα και να αναπτύξει τεχνικές ικανότητες και έννοιες.

Ακόμα, η οικογένεια είναι ο χώρος που τα παιδιά αναπτύσσουν τις πρώτες νοητικές και κοινωνικές τους δεξιότητες, καθώς στο πλαίσιό της εμφανίζουν σταθερή προσκόλληση στους γονείς ή/και σε άλλα άτομα, ενώ οι έρευνες εξαίρουν τη σημασία της ποιότητας της σχέσης των γονέων στην ανάπτυξη του παιδιού. Τέλος, η οικογένεια αποδεικνύεται ο πιο κατάλληλος χώρος για να αναπτύξει το παιδί ψηφιακές δεξιότητες. Η κάθε οικογένεια μπορεί να χρησιμοποιήσει όλες τις προαναφερθείσες (και πολλές άλλες) ευκαιρίες για να δημιουργήσει ένα μαθησιακό κλίμα, το οποίο συνδομούν γονείς και παιδιά και που συνοδεύεται από απόλαυση για όλα τα μέλη της.

Συνδόμηση: Ενεργός ρόλος για όλους

Στην ιστορία της εκπαίδευσης έχουν υπάρξει δεκάδες διαφορετικά διδακτικά και μαθησιακά μοντέλα, στα οποία πάντοτε κάποιος (ο μαθητής) αρκούνταν σε παθητικό ρόλο. Σύμφωνα με τον δρα Φθενάκη, η αρχή της συνδόμησης, που εφαρμόζεται αρχικά στην οικογένεια, είναι το πρώτο μοντέλο στην ιστορία της εκπαίδευσης στο οποίο όλοι οι συμμετέχοντες στη μαθησιακή διαδικασία αναλαμβάνουν ενεργό ρόλο. Με άλλα λόγια, παιδιά και γονείς (και αργότερα εκπαιδευτικοί) μαθαίνουν μαζί, και στο επίκεντρο βρίσκεται η συνεργασία, η ανάπτυξη εννοιών και η έρευνα του νοήματος και όχι η απλή μετάδοση γνώσεων.

Η συνδόμηση, μέσω της αλληλεπίδρασης, προκαλεί κάθε παιδί να αναπτύξει τη δική του σκέψη, να προτείνει τη δική του λύση, να συμμετάσχει στον διάλογο και να αποτελεί με τον τρόπο αυτό ενεργό μέλος της μαθησιακής διαδικασίας, πάντοτε με βάση την αρχή του αλληλοσεβασμού και της αμοιβαίας εκτίμησης. Επομένως, το μαθησιακό αποτέλεσμα είναι συλλογικό και, όπως επιβεβαιώνουν οι έρευνες, ποιοτικά καλύτερο από κάθε παλαιότερο διδακτικό μοντέλο. Με τον τρόπο αυτό, τα παιδιά από πολύ νωρίς μαθαίνουν την ανάπτυξη εννοιών και την πραγμάτευσή τους, την ανταλλαγή ιδεών και κατανοούν ότι ένα φαινόμενο μπορεί να επιδέχεται διαφορετικές ερμηνείες ή ότι ένα πρόβλημα μπορεί να έχει πολλές, διαφορετικές λύσεις. Η συνδόμηση, είναι απολαυστική για τα παιδιά και τους μεγάλους κι αποτελεί το καλύτερο αντίδοτο για την έλλειψη μαθησιακών κινήτρων.

Συμμετρική σχέση σχολείου και οικογένειας

Όπως υπογραμμίζει ο δρ Φθενάκης, τα σύγχρονα εκπαιδευτικά συστήματα πρέπει πλέον να κατανοήσουν και να παραδεχτούν ότι η οικογένεια διαδραματίζει τον σημαντικότερο ρόλο στην ανάπτυξη του παιδιού. Η σχέση του σχολείου με την οικογένεια ως τώρα στηριζόταν (και ως επί το πλείστον συνεχίζει να στηρίζεται) σε μια «ασύμμετρη» συνεργασία: Το εκπαιδευτικό σύστημα ρύθμιζε τη σχέση, καλούσε τους γονείς όποτε το θεωρούσε σκόπιμο και για οτιδήποτε θεωρούσε σκόπιμο και η επικοινωνία ήταν μονόπλευρη: μόνο το σχολείο ενημέρωνε τους γονείς. Ο ρόλος της οικογένειας θεωρούνταν συνήθως, με λίγες εξαιρέσεις, από ενοχλητικός έως ανεπιθύμητος.

Σήμερα, είναι πλέον επιτακτική ανάγκη να αναπτυχθεί μια συμμετρική σχέση μεταξύ σχολείου και οικογένειας, ώστε και οι δυο πλευρές να συνδομούν παράλληλα τη μαθησιακή και αναπτυξιακή διαδικασία. Με άλλα λόγια, το εκπαιδευτικό σύστημα πρέπει να συνειδητοποιήσει τη σημαντική προσφορά της οικογένειας και να επαναπροσδιορίσει τη σχέση του μαζί της. Όλες οι έρευνες δείχνουν ότι με τον τρόπο αυτό τα μαθησιακά αποτελέσματα παρουσιάζονται βελτιωμένα και ότι αν οι εκπαιδευτικοί και οι γονείς ενταχθούν σε ένα συνεργατικό μοντέλο που ικανοποιεί και τις δυο πλευρές, οι συγκρούσεις μειώνονται και ευνοείται σημαντικά η ανάπτυξη του παιδιού.

Μαθησιακές διαδικασίες μέσα στην οικογένεια

Στο βιβλίο Η οικογένεια ως χώρος μάθησης: Προς μια παιδαγωγική συνεργασία από τα πρώτα βήματα του παιδιού (σ.σ. κυκλοφορεί στα ελληνικά από τις εκδόσεις Πατάκη) ο Βασίλειος Φθενάκης και οι συνεργάτες του παρουσιάζουν όχι μόνο τις αρχές της σύγχρονης αγωγής, αλλά και μια σειρά παραδειγμάτων που αφορούν τέσσερις μαθησιακούς χώρους στην οικογένεια. Τις φυσικές επιστήμες, τις τεχνικές επιστήμες, τα μαθηματικά και τις σύγχρονες τεχνολογίες. Τα παιδιά προτιμούν αυτούς τους μαθησιακούς χώρους για να κατανοήσουν τον κόσμο και να αναπτύξουν τις ικανότητές τους. Δυστυχώς οι μαθησιακές αυτές ευκαιρίες είναι ακόμα παραμελημένες τόσο στην οικογένεια όσο και στους χώρους προσχολικής αγωγής. Το κέρδος που έχουν οι γονείς από το βιβλίο αυτό είναι τριπλό: Ασχολούνται με μαθησιακούς χώρους που αγνοήθηκαν, το πράττουν με τη μέθοδο της συνδόμησης και σε στενή συνεργασία με τους εκπαιδευτικούς θεσμούς. Με τον τρόπο αυτό γίνονται ικανοί και ενεργοί συνδομητές της ανάπτυξης και της μάθησης του παιδιού τους.

Οι νέες τεχνολογίες και τα μέσα μαζικής ενημέρωσης αποτελούν τη μεγαλύτερη πρόκληση στην εκπαιδευτική διαδικασία. Φυσικά, δεν είναι ευλογία αλλά ούτε και κατάρα. Αποφασιστικό ρόλο παίζει ο τρόπος χρήσης τους. Οι έρευνες αποδεικνύουν ότι οι νέες τεχνολογίες προσφέρουν καλύτερη πρόσβαση στη γνώση και στην πληροφόρηση, συμβάλλουν στη μείωση των άνισων μαθησιακών ευκαιριών, ενισχύουν τη δημιουργική ικανότητα των παιδιών, τη συνεργατική μαθησιακή διεργασία και την ικανότητα επίλυσης προβλημάτων, διευρύνουν σημαντικά τον μαθησιακό χώρο, ενώ καθιστούν δυνατή τη συνεργασία με παιδιά άλλων θεσμών και άλλων χωρών. Βεβαίως υπάρχουν και απόψεις που αντιτίθενται στη χρήση των νέων τεχνολογιών στην παιδική ηλικία, δίνοντας έμφαση, μεταξύ άλλων, στην ανάπτυξη εξαρτημένης συμπεριφοράς. Σύμφωνα με τον δρα Φθενάκη, και σε αυτή την περίπτωση ο ρόλος της οικογένειας και η ενεργή συμμετοχή των γονέων έχουν βαρύνουσα σημασία. Επειδή το μέλλον της παιδείας βρίσκεται στο διαδίκτυο, θα πρέπει τα παιδιά να αναπτύξουν ψηφιακές δεξιότητες από νωρίς. Δυστυχώς, οι εκπαιδευτικοί θεσμοί δε διαθέτουν ως τώρα κατάλληλες υποδομές, ενημερωμένους εκπαιδευτικούς και ανάλογα προγράμματα. Γι’ αυτό τον λόγο η ευθύνη της οικογένειας είναι μεγάλη.

Συμπερασματικά, η ίδια η οικογένεια πρέπει να αποτελεί μια μαθησιακή κοινότητα. Η ποιότητα της σχέσης των γονέων είναι καθοριστική στην κοινωνική και νοητική ανάπτυξη του παιδιού και οι γονείς πρέπει να κατανοήσουν ότι το καλύτερο δώρο που μπορούν να του κάνουν είναι αυτή η καλή σχέση μεταξύ τους. Οι ευκαιρίες που παρέχει στην οικογένεια η καθημερινότητα θα πρέπει να αποτελούν κάθε στιγμή αντικείμενο μαθησιακής διαδικασίας, ενώ θα ήταν καλό να εντάσσονται πιο συστηματικά στην αγωγή του παιδιού και άλλοι μαθησιακοί χώροι, εκτός οικογενειακού πλαισίου (παιδική χαρά, πάρκο, σούπερ μάρκετ, ιατρείο, κ.ά). Η σχέση της οικογένειας με τους εκπαιδευτικούς θεσμούς θα πρέπει να στηρίζεται στην αρχή της συνδόμησης και της συνευθύνης σε ό,τι αφορά στη μαθησιακή διαδικασία. Και τέλος: Οι ίδιοι οι γονείς οφείλουν να εκπροσωπούν ένα μαθησιακό μοντέλο και όταν δεν γνωρίζουν, οφείλουν να αναζητούν τη γνώση, τη στήριξη από άλλους και να δείχνουν πως υιοθετούν έμπρακτα τη διά βίου μάθηση. Αυτή είναι, σύμφωνα με τον δρα Φθενάκη, η πιο υπεύθυνη γονεϊκή συμπεριφορά που θα προετοιμάσει τα παιδιά για έναν κόσμο που συνεχώς μεταβάλλεται.

Το βιβλίο Η οικογένεια ως χώρος μάθησης: Προς μια παιδαγωγική συνεργασία από τα πρώτα βήματα του παιδιού, σε επιμέλεια Βασίλειου Φθενάκη κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Πατάκη.