Στο Ρέικσμουζεουμ του Άμστερνταμ, ένα από τα πιο ενδιαφέροντα και πλούσια σε θησαυρούς ευρωπαϊκά μουσεία, βλέπει κανείς έναν πίνακα με τον πολύ περίεργο, υπερρεαλιστικό σχεδόν, τίτλο Ο Όρκος του φασιανού.

Γιατί θυμηθήκαμε, όμως, αυτόν τον πίνακα που δεν είναι έργο-σταθμός στη δυτική ζωγραφική και του οποίου ο ζωγράφος είναι ανώνυμος; Για λόγους ιστορικούς: στις 29 Μαΐου του 1453,  η Ανατολική Αυτοκρατορία, το Βυζάντιο με άλλα λόγια, παραδίδεται στις ορδές των Οθωμανών του Μωάμεθ Β΄. Η κατάρρευση της Αυτοκρατορίας σημαίνει τρόπον τινά το τέλος του Μεσαίωνα και «αναστατώνει» τον Δυτικό κόσμο. Αυτά για να δώσουμε μια μικρή ιδέα χωρίς φυσικά να υπεισέλθουμε σε ιστορικές αποτιμήσεις. 

Η απεικόνιση

Ο πίνακας αυτός απεικονίζει μια σκηνή από ένα συμπόσιο του δούκα της Βουργουνδίας κατά τη διάρκεια του οποίου δόθηκε ο λεγόμενος όρκος του φασιανού. Το στρωμένο τραπέζι στη δεξιά πλευρά του πίνακα, τα ονόματα που αναγράφονται δίπλα στον καθέναν από τους υψηλούς προσκεκλημένους και ο ιερός σκοπός που ιστορείται και αυτός στην αριστερή πλευρά του έργου, δεν αφήνουν περιθώρια αμφιβολίας για τη σπουδαιότητα του γεγονότος… ενός όρκου που δεν έγινε ποτέ πραγματικότητα για να αλλάξει την ιστορία και έμεινε απλά μια ιστορία!   

Ο δούκας, που με τη δούκισσα βρίσκονται στο πρώτο πλάνο από την αριστερή πλευρά του πίνακα, δεν είναι άλλος από τον Φίλιππο τον Καλό (1396 – 1467). Philippe le Bon, δούκας της Βουργουνδίας και κόμης του Αρτουά και της Φλάνδρας. Μια από τις ισχυρότερες προσωπικότητες της Δύσης. Γνωστός για τις 32 ερωμένες του, τα 18 εξώγαμα, τις ισχυρές συμμαχίες του… και άλλα πολλά. Δικαίως ή αδίκως, μάλλον δικαίως, ονόμαζε εαυτόν «Μεγάλο Δούκα της Δύσης». Ο εκκεντρικός ιδρυτής του τάγματος των ιπποτών του Χρυσόμαλλου δέρατος κατάφερε να κάνει το δουκάτο του κέντρο γραμμάτων και τεχνών συνεχίζοντας έτσι το πολιτιστικό (όπως θα λέγαμε σήμερα) έργο του πατέρα του, του Ιωάννη Β΄ του Ισχυρού. Τον Φίλιππο τον απαθανάτισε ο μεγάλος ζωγράφος Rogier van der Weyden (Ρογήρος βαν ντερ Βάιντεν). Δυστυχώς μόνο αντίγραφα σώζονται του περίφημου πορτρέτου… Η μουσική στο δουκάτο του γνώρισε μεγάλη άνθηση και η λεγόμενη βουργουνδική σχολή ήταν αυτή που έκοψε τους δεσμούς με τη μεσαιωνική μουσική, ήταν η μουσική πρωτοπορία της εποχής που άνοιξε τον δρόμο στη φραγκο-φλαμανδική σχολή, η οποία πήρε τη σκυτάλη. Ο δούκαςδεν είχε σταθερή πρωτεύουσα· ο ίδιος και οι αυλικοί του μετακινούνταν και διέμεναν στα ανάκτορα των διαφόρων πόλεων του δουκάτου. Έτσι τους βρίσκουμε πότε στις Βρυξέλλες, πότε στην Μπριζ, πότε στη Λιλ… Οι λαμπρές γιορτές που παρέθετε έχουν μείνει στην ιστορία από τους χρονικογράφος του. Το 1454 σχεδίαζε μια σταυροφορία ενάντια στους Οθωμανούς για να απελευθερώσει την Κωνσταντινούπολη, που όμως τελικά δεν πραγματοποιήθηκε. Η λαμπρή γιορτή όμως της αναγγελίας του εν λόγω εγχειρήματος απετέλεσε το θέμα του πίνακά μας.

Η ιστορία

Μέσα σε ένα παραμυθένιο σκηνικό, με σπάνια εξωτικά πτηνά, κρήνες και μηχανικές κούκλες, ανάμεσα στα οποία περιφέρονταν μουσικοί και τραγουδιστές, ο δούκας έκανε την εμφάνισή του για να υποδεχτεί τους υψηλούς προσκεκλημένους του, του στενούς συγγενείς του και τις προσωπικότητες του δουκάτου. Πλην των συνδαιτυμόνων παρευρίσκεται και αρκετός κόσμος που έχει καταφθάσει εκεί ως θεατής για να απολαύσει μουσικές, χορούς και ιντερμέδια. Όλοι περιμένουν αγωνιωδώς ένα από τα τελευταία δρώμενα που έχει θέμα την Αργοναυτική εκστρατεία. Φυσικά το Χρυσόμαλλο δέρας, το τρόπαιο που καταφέρνει ο Ιάσονας και οι Αργοναύτες του να πάρουν από την Κολχίδα είναι μια σαφής αναφορά στο Τάγμα των ιπποτών του Χρυσόμαλλου δέρατος που είχε ιδρύσει ο ίδιος ο δούκας. Αυτήν τη γενική εικόνα της γιορτής αποκομίζουμε από μαρτυρίες της εποχής. Ας δούμε όμως και κάποιες λεπτομέρειες:

«Την περασμένη Κυριακή ο δούκας και άρχοντάς μου έδωσε μια γιορτή τόσο λαμπρή, τόσο επίσημη και τόσο μεγαλόπρεπη που θα μπορούσα να στοιχηματίσω πως άλλος άνθρωπος σε τούτο τον κόσμο δεν έδωσε ποτέ γιορτή όμοιά της». Με τα λόγια αυτά ο Jean de Molesme, γραμματέας του δούκα, περιγράφει το συμπόσιο του φασιανού (το ίδιο που ζωγράφισε ο ανώνυμος καλλιτέχνης μας) σε ένα γράμμα που απευθύνεται στους προύχοντες της πόλης Ντιζόν. Και προσθέτει: «Και δεν πρόκειται απλώς και μόνο για ένα τρανό συμπόσιο, αλλά για κάτι που θα θυμάται για πάντα όχι μονάχα η χριστιανοσύνη, αλλά το σύμπαν ολόκληρο».

Η Μεγάλη απόφαση

Τον Φεβρουάριο του 1454, ο δούκας Philippe le Bon θέλει να πείσει τις χριστιανικές δυνάμεις της Ευρώπης να συσπειρωθούν εναντίον του τουρκικού κινδύνου, πάει περίπου ένας χρόνος που η Κωνσταντινούπολη έχει πέσει στα χέρια του Πορθητή και ο Μεγάλος Δούκας ελπίζει σε μια νέα σταυροφορία. Έτσι, κατά τη διάρκεια ενός συμποσίου, όπως είπαμε, στην πόλη Λιλ ορκίστηκαν στον φασιανό (κυριολεκτώ) μέσα σε μια ατμόσφαιρα που θυμίζει ξεχασμένα παραμύθια. Ο χρονικογράφος Mathieu d’Escouchy μάς λέει: «Αφού μπήκε μέσα ένας γίγαντας που συνόδευε μια αρχόντισσα, η οποία συμβόλιζε την Αγία μας Εκκλησία, κάνει την εμφάνισή του στην αίθουσα του συμποσίου (αίθουσα που απεικονίζεται στον πίνακα καθότι βλέπουμε το στρωμένο τραπέζι) ένας ιππότης, κήρυξ του Χρυσόμαλλου δέρατος, ο οποίος κρατούσε στα χέρια του έναν ζωντανό φασιανό που του είχαν φορέσει ένα ολόχρυσο περιλαίμιο, φορτωμένο πολύτιμα πετράδια και πέρλες…» Η περιγραφή είναι πραγματικά θεατρική (η εκδήλωση ήταν σκηνοθετημένη) και συγχρόνως εξωπραγματική… Ο γίγαντας ήταν μεταμφιεσμένος σε Σαρακηνό της Γρενάδας και τραβούσε έναν τεράστιο μηχανικό ελέφαντα πάνω στον οποίο υπήρχε ένα κάστρο (σκηνικό) και μέσα στο κάστρο αυτό βρισκόταν η πενθούσα Εκκλησία… (την οποία υποδυόταν ο χρονικογράφος του δούκα Olivier de la Marche).

 Ο δούκας ορκίζεται στον φασιανό να κάνει τα αδύνατα δυνατά και να την ελευθερώσει, να διεκδικήσει την Κωνσταντινούπολη διά των όπλων…  

Το έθιμο του όρκου ενώπιον ζώου είναι κατάλοιπο παγανιστικό: οι Βίκινγκ, για παράδειγμα, έπαιρναν όρκο μπροστά από ένα αγριογούρουνο. Μην ξεχνάμε πως ο Εδουάρδος Γ΄ της Αγγλίας και οι αυλικοί του έδωσαν όρκο μπροστά από έναν ερωδιό να κατακτήσουν τα γαλλικά εδάφη… Ήταν συνήθως κάποιο ζώο που επρόκειτο να φαγωθεί, να μοιραστεί δηλαδή στους συνδαιτυμόνες σε ίσα μερίδια… Εδώ το πράγμα μοιάζει να έχει τη φιλοσοφία του.

«Ορκίζομαι στον πλάστη και Δημιουργό μου, στην ένδοξη Παρθένο Μαρία, στις δεσποσύνες (δύο δεσποσύνες που συνόδευαν τον κήρυκα) και στον φασιανό πως θα τηρήσω και θα φροντίσω να γίνουν όλα όσα γραπτώς καταθέτω». Κι ύστερα δίνει στον κήρυκα γραπτό ολόκληρο τον όρκο του… Όρκος για μια σταυροφορία που δεν έγινε ποτέ… αλλά πυροδότησε εμπνεύσεις για έργα τέχνης. Τελικά τίποτα δεν πάει χαμένο!