Με το που φτάνει ο Μάρτιος ακούμε ουκ ολίγους να λένε με αρκετή ικανοποίηση: «Άντε πάει και τούτος ο χειμώνας!». Μικροί και μεγάλοι περιμένουν την άνοιξη που επισήμως αφικνείται –για να είμαστε ακριβείς– μεταξύ 19ης και 21ης Μαρτίου. Η ημερολογιακή αυτή διαφορά οφείλεται σε δύο βασικούς λόγους. Θα πρέπει να γνωρίζουμε ότι κάθε έτος δεν έχει ακριβώς τις ίδιες μέρες (π.χ. δίσεκτα έτη) και πως η ελλειπτική τροχιά της Γης σε συνδυασμό με τη «βαρυτική» έλξη των υπολοίπων πλανητών αλλάζουν διαρκώς τον προσανατολισμό μας απέναντι στον βασιλέα Ήλιο που δίνει τον τόνο.
Από την εαρινή ισημερία και μετά, το λαμπρό άστρο της ημέρας φαίνεται καθημερινά να σκαρφαλώνει όλο και πιο πάνω στο βόρειο ημισφαίριο του ουρανού. Οι μέρες μεγαλώνουν, οι νύχτες μικραίνουν, οι θερμοκρασίες ανεβαίνουν και μόλις ο Ήλιος προσεγγίσει το βορειότερο σημείο αρχίζει πάλι να «πορεύεται» σιγά σιγά προς τον ισημερινό· έτσι πραγματοποιείται ο αέναος κύκλος των τεσσάρων εποχών του χρόνου αλλάζοντας το πρόσωπο και τον χαρακτήρα ολόκληρης της φύσης.
Το φαινόμενο αυτό της αλλαγής των εποχών, μυστήριο ανεξήγητο για τον πρωτόγονο άνθρωπο, δημιούργησε μια ολόκληρη μυθολογία σε όλους τους μεγάλους πολιτισμούς. Να θυμίσουμε ότι στην αρχαία Ρώμη την ημέρα της «εσπερίας δύσης» (την 1η Μαρτίου, όταν δηλαδή ο αστερισμός του Ταύρου έδυε μαζί με τον Ήλιο) άρχιζε το νέο έτος και τότε οι Εστιάδες ιέρειες ανανέωναν την ιερή φωτιά στον ναό της Εστίας. Την ημέρα εκείνη οι Ρωμαίοι γιόρταζαν με μεγάλη λαμπρότητα τα Ματρονάλια, προς τιμήν της μητέρας του Άρη της θεάς Ήρας. Μυθολογείται μάλιστα πως ο γιος του Άρη και γενάρχης των Ρωμαίων, ο Ρωμύλος, έδωσε ο ίδιος το όνομα του πατέρα του (Mars είναι το όνομα του Άρη στα λατινικά) στον μήνα κατά τον οποίο η φύση αρχίζει να αποκτά τη μεγάλη ομορφιά της!
Τραγούδι της άνοιξης
Οι αλλαγές αυτές και η διαδοχή των εποχών επηρέασαν όχι μόνον τον ίδιο τον άνθρωπο και την καθημερινότητά του αλλά και την τέχνη, που εκμεταλλεύθηκε τις διαθέσεις της φύσης για να δημιουργήσει σπουδαία έργα που μέχρι σήμερα θεωρούνται σταθμοί στη ζωγραφική, στη μουσική αλλά και στη λογοτεχνία. Φτάνει να δει κανείς την αλληγορία της Άνοιξης που ζωγράφισε το 1482 ο Μποτιτσέλι, για να καταλάβει πως ήδη από την πρώιμη Αναγέννηση δημιουργείται μια νέα φιλοσοφία της ανανέωσης των εποχών όπου παγανισμός και χριστιανισμός συνυπάρχουν αρμονικά εντός της αλληγορίας. Παράλειψή μας θα ήταν αν δεν μνημονεύαμε και τα πορτρέτα των Τεσσάρων Εποχών του ξακουστού Τζουζέπε Αρτσιμπόλντο (π.1527-1593)· πορτρέτα γεμάτα μυστήριο, αλλά σαφώς εμπνευσμένα από την πραγματικότητα της καρποφορίας των εποχών.
Όταν όμως κάνουμε λόγο για τις τέσσερις εποχές στην τέχνη το πρώτο πράγμα που σκεφτόμαστε είναι, δίχως την παραμικρή αμφιβολία, οι Τέσσερις Εποχές του Αντόνιο Βιβάλντι και οι θεσπέσιες μελωδίες τους. Είναι τέσσερα κονσέρτα για βιολί (ο συνθέτης ήταν πάνω απ’ όλα βιρτουόζος βιολιστής), με τα οποία ο Βενετσιάνος «κόκκινος παπάς» –ο Βιβάλντι ήταν και ιερέας και κοκκινομάλλης– προσπάθησε και τα κατάφερε όσο κανείς άλλος να περιγράψει, μαγικά, τις εποχές του χρόνου. Ποιητής, στο βάθος της ψυχής του, ο συνθέτης εμπνέεται από τέσσερα σονέτα γραμμένα, κατά τους ειδικούς, από τον ίδιο, τα οποία μας βοηθούν να καταλάβουμε καλύτερα την πεμπτουσία της λαοφιλούς πλέον σύνθεσής του: Να που ’φτασε η Άνοιξη / και τα πουλιά με το γλυκό τραγούδι τους μοιάζει να την καλωσορίζουν / ενώ οι πηγές με το απαλό του ζέφυρου το χάιδεμα γλυκά της μουρμουρίζουν.
Το ειδυλλιακό ξύπνημα της φύσης σκιάζεται από μια πρόσκαιρη συννεφιά, προάγγελο της ανοιξιάτικης καταιγίδας, που γρήγορα, όμως, θα σταματήσει για να μπορέσει ο νεαρός ποιμένας να αναπαυθεί και να βρει τη γαλήνη στο αρκαδικό τοπίο που περιγράφουν τα βιολιά πριν αρχίσει το τρίτο μέρος που θα μπορούσε κανείς να ονομάσει χορό της άνοιξης. Κάθε μία από τις μουσικές αυτές εποχές έχει και τη δική της ιστορία, τις ιδιαιτερότητές της και την έντονη προσωπικότητά της. Το καλοκαίρι που διαδέχεται την άνοιξη, η Σκληρή εποχή που την καίει ο ήλιος, όπως μαθαίνουμε από το σχετικό σονέτο, οι καβγάδες του βοριά με τον ζέφυρο δίνουν την ευκαιρία στη μουσική να εκφράσει με ήχους αυτό που οι ιμπρεσιονιστές ζωγράφοι εξέφρασαν με την παλέτα τους πολύ αργότερα.
Το ειδυλλιακό ξύπνημα της φύσης σκιάζεται από μια πρόσκαιρη συννεφιά, προάγγελο της ανοιξιάτικης καταιγίδας, που γρήγορα, όμως, θα σταματήσει για να μπορέσει ο νεαρός ποιμένας να αναπαυθεί και να βρει τη γαλήνη στο αρκαδικό τοπίο που περιγράφουν τα βιολιά πριν αρχίσει το τρίτο μέρος που θα μπορούσε κανείς να ονομάσει χορό της άνοιξης. Κάθε μία από τις μουσικές αυτές εποχές έχει και τη δική της ιστορία, τις ιδιαιτερότητές της και την έντονη προσωπικότητά της. Το καλοκαίρι που διαδέχεται την άνοιξη, η Σκληρή εποχή που την καίει ο ήλιος, όπως μαθαίνουμε από το σχετικό σονέτο, οι καβγάδες του βοριά με τον ζέφυρο δίνουν την ευκαιρία στη μουσική να εκφράσει με ήχους αυτό που οι ιμπρεσιονιστές ζωγράφοι εξέφρασαν με την παλέτα τους πολύ αργότερα.
Το φθινόπωρο, κατά τη διάρκεια του οποίου Με τραγούδια και χορούς / πανηγυρίζει τη σοδειά του ο δουλευτής / Και τη χαρά του Βάκχου / το γλυκόπιοτο κρασί αποκοιμίζει, περιγράφονται δύο ξεχωριστές καταστάσεις: της χαράς και της μέθης, που οδηγούν στον ύπνο και την ανάπαυση, και εκείνη του κυνηγιού γεμάτη ζωντάνια και εφευρετικότητα. Όσο για τον χειμώνα, όπου Δίπλα στη φωτιά ήσυχες κι ευτυχισμένες ζούμε μέρες / ακούγοντας τη δυνατή βροχή να πέφτει, το χιόνι, το δύσκολο περπάτημα πάνω στην παγωμένη γη, οι δυνατοί άνεμοι γίνονται μελωδίες που μιλάνε σε όλους μας. Το μοναδικό αυτό έργο έχει κάτι από τον χαρακτήρα μιας πάνδημης αρμονίας!
Γέλιο και κλάμα
Ένας άλλος Βενετός συνθέτης σύγχρονος του Βιβάλντι, ο Μπενεντέτο Μαρτσέλο (1686-1793), ο πρίγκιπας, όπως τον έλεγαν, της μουσικής, έμελλε να δώσει στις τέσσερις εποχές του χρόνου τη φιλοσοφική και θρησκευτική υπόστασή τους. Γνωστός περισσότερο για το κείμενό του Θέατρο Εποχών Μοντέρνων*, καυστικότατη σάτιρα για τον κόσμο της όπερας και τις εκκεντρικότητές του, ο εξαιρετικός αυτός συνθέτης αποθεώνει, στην κυριολεξία, τις τέσσερις εποχές μεταλλάζοντάς τις σε πρόσωπα αλληγορικά και δίνοντάς τους φωνή. Ο πλήρης τίτλος του έργου, που κατατάσσεται στα ορατόρια, είναι Il pianto e il riso delle quattro stagioni dell’anno (Το γέλιο και το κλάμα των τεσσάρων εποχών του έτους). Κάθε εποχή αντιπροσωπεύεται και από διαφορετική φωνή, όπως διαφορετική είναι και η φύση της: ο Χειμώνας γραμμένος για μπάσο, το Καλοκαίρι, που εμφανίζεται αμέσως μετά στη σκηνή, είναι άλτο (μεσαία φωνή), η Άνοιξη σοπράνο και το Φθινόπωρο τενόρος. Εδώ το συναίσθημα της χαράς και της λύπης, της μελαγχολίας και της ψυχικής ανάτασης τα εκφράζει η ανθρώπινη φωνή. Ο σκληρός Χειμώνας συνδιαλέγεται με τη λεπταίσθητη Άνοιξη, το γεμάτο φως Καλοκαίρι και το μελαγχολικό Φθινόπωρο, αδυνατώντας, όμως, να καταλάβει τη θλίψη τους. Στο πρώτο μέρος κυριαρχεί η απογοήτευση και η «ξεροκεφαλιά» του Χειμώνα που είναι, σαφώς, λιγότερο φιλόσοφος από τους συντρόφους του. Ο λιμπρετίστας, εμπνευσμένος από τον σπουδαίο ρόλο της θεάς Δήμητρας στην αρχαιότητα, αποφασίζει να δώσει λύση στο δεύτερο μέρος του έργου αντικαθιστώντας τη μητέρα της Περσεφόνης με την Παναγία προστάτιδα, μορφή εξέχουσα του χριστιανικού κόσμου· αυτός είναι και ο λόγος για τον οποίο το έργο θεωρείται θρησκευτικό. Στο δεύτερο μέρος επεμβαίνει δυναμικά η Άνοιξη εξηγώντας τους το μυστήριο της γέννησης και της αναγέννησης που θεωρεί άμεσα συνδεδεμένα με τη θρησκεία και την εξ Ουρανών προστασία. Η ελπίδα και η ικανοποίηση γεννιέται τότε στην καρδιά και των τεσσάρων αλληγορικών αυτών προσώπων και το κλάμα αφήνει τη θέση του στο γέλιο. Τελευταίο «θεατρικό» εύρημα, τόσο για τη συμφιλίωση όσο και για την επιβεβαίωση της ύπαρξης της καθεμιάς των εποχών, οι μεγάλες γιορτές της Παναγίας: ο Ευαγγελισμός την άνοιξη (25 Μαρτίου), η Άμωμος Σύλληψη της Θεοτόκου τον χειμώνα (9 Δεκεμβρίου), η Ανάληψη στους Ουρανούς το καλοκαίρι (15 Αυγούστου) και η Γέννησή της το φθινόπωρο (8 Σεπτεμβρίου). Έτσι τελειώνει το ορατόριο και, όπως στα περισσότερα λυρικά έργα της μπαρόκ μουσικής, έζησαν αυτοί (οι πρωταγωνιστές) καλά και εμείς καλύτερα!
*Το Θέατρο Εποχών Μοντέρνων ( Il teatro alla moda) έχει εκδοθεί στα ελληνικά από τις εκδόσεις Μίλητος
